3.09c
Երեվան
հնգ, նմբ 07
Աւարտելու համար նշենք, որ այս զգուշացումը հակառուսականութեան հրահրման նպատակաուղղուած չէ, նուազ` փաշինեանական ուղեգիծի արդարացման: Ընդհակառակը, կասկած չկայ, որ փաշինեանական վարչակարգի արտաքին քաղաքականութեան օրակարգին Ռուսիոյ հետ յարաբերութիւններու կարգաւորումը աղիտալի կերպով ձախողած է: Բայց այդ ալ չէ հիմնականը, որովհետեւ ի՛նչ ալ ըլլայ քառասունչորսօրեայ պատերազմի պարտութեան ներկայ շարունակման գործընթացին աւարտը, ամբողջ սերունդի մը համար, եւ թերեւս` աւելի, Հայաստան «հայրենիք-պետութիւն»-ը, համաձայն Փաշինեանի վերջին սոփեստութեան, կրնայ մատնուիլ մոռացութեան եւ միջազգային օրակարգին վրայ նուազագոյն հետաքրքրութիւն ներկայացնող, ձեւականօրէն գերիշխան բայց իրողապէս ենթիշխան երկիր-հողատարածքներու ցանկին, առանց որեւէ դերակատարութեան յաւակնութեան, անկախ թէ երկրի վարչապետը քանի լուսանկարի մէջ կ՛երեւայ, կամ մէկ նախագահը ինչ պաղպաղակ կ՛ուտէ, իսկ միւսը ո՛ր լսարանին կողմէ ծափահարուելու համար դաշնակ կը նուագէ… Ատոր պատճառներէն մէկը պիտի ըլլայ նաեւ այն որ անկախութենէն ի վեր, եւ թերեւս` անկէ առաջ, խորհրդային տարիներուն իսկ, Ռուսիոյ հետ յարաբերութիւններու մասին քաղաքական բանավէճը երբեք չհատեց 19-րդ դարէն ի վեր հայ-ռուսական յարաբերութիւններու քլիշէ պատումներու սահմանը` աւելի մասնագիտականօրէն անդրադառնալու համար անոր բարդ ենթախորքին: Իսկ այդ քլիշէներուն վերջինը` «հաւաքական Արեւմուտք» ընդդէմ Ռուսիոյ Կովկասի մէջ ներկայութեան, աւելի շատ շփոթ պատճառող պատումն է, որ եւ կարծես պայմանաւորած ու կաշկանդած է ռուս-հայկական յարաբերութիւններու Հայաստանի համար կենսական ու մնայուն բանավէճը:
Նիկոլ Փաշինեանը Փրակայի մէջ Արցախը ճանչցաւ Ազրպէյճանի 86.600 քառ. քմ տարածքին մէջ: Արձանագրուած իրողութիւն է պատմութեան համար: Այնպէս` ինչպէս այս իշխանութիւններու բառամթերքէն պատմական հայկական հողատարածութեան հայերէն անուանակոչման բացառումը եւ անոր պաշտօնական փոխանակումը «Լեռնային Ղարաբաղ»-ով: Ընդհուպ` մինչեւ հրապարակային ներողամտութեան հայցումը «Արցախ»-ի սխալմամբ գործածման պարագային… Փաշինեան չի՛ ժխտեր այդ մէկը: Ընդհակառակը, առիթ չի՛ փախցներ հաստատելու,որ, այո՛, այդպէս է: Կարծես հպարտ ըլլայ ըրածին համար` որպէս իրագործում: Կամ ալ, ինչպէս անոր դաւաճանութեան վստահութիւնն ունեցողները կը հաւատան, Արցախը Ազրպէյճանի մաս կազմելու ընդունումը իրեն համար` իսկապէս հպարտառիթ իրագործում մը ըլլայ, քանի որ միշտ ալ հաւատացած է «Արցախը տանք, հանգիստ ապրինք» վարկածին: Իսկ ատենին «Արցախը Հայաստան է եւ վե՛րջ»-ի նման յուզումնալից պոռթկումներ իր ամբոխահաճոյի բնազդին պատահական, ոչ մտածուած, ազդեցութեան տակ միայն ըրած ըլլալու է, եւ` սխալած:
Կասկածելի է սակայն, որ «Արցախը տանք, հանգիստ ապրինք»-ի տրամաբանութեան մէջ ընդգրկուած ըլլար բնակչութեան բռնի տեղահանումը Հայաստան, ցեղային զտումի ցեղասպանական ծրագրի իրականացումը, այնպէս` ինչպէս զգուշացուցած էր իրաւագէտ, Քրէական միջազգային ատեանի առաջին դատախազ Լուիս Մորենօ Օքամփօ օգոստոսի սկզբնաւորութեան Արցախի այն ժամանակուան ամբողջական շրջափակման հետեւանքներուն մասին իր պատրաստած զեկոյցին մէջ: Ընդհակառակը, եթէ Ազրպէյճանի կազմին մէջ Արցախի խաղաղ «համարկումը» տեղի ունենար, ոչ միայն պիտի արդարացուէր «տարածաշրջանային խաղաղ դարաշրջան»-ի փաշինեանական առաջարկը` որպէս պետական մարդու տեսլական, այլ նաեւ պիտի հաստատուէր իր եւ Թաւշեայ յեղափոխութեան հեքիաթագիրներուն համոզումը, որ ժողովրդավարութեան հայկական «պրենտ»-ը հզօր է այնքան որ կրնայ Շուշիի մէջ մուղամահունչ թէյասեղանով իրարու մօտ բերել երբեմնի թշնամիները… Դժբախտաբար, Ալիեւը դուրս չեկաւ այն քաղաքակիրթ պետական այրը, որուն հետ Փաշինեան Արցախի բանակցութիւնները զերօ կէտէն սկսելու եւ բարեյաջող աւարտին հասցնելու յաւակնութիւնը ունէր:
Հարիւր հազար եւ աւելի արցախցիներու բռնի տեղահանումը Հայաստան իշխանութիւններուն համար ստեղծեց տիլեմաներ, որոնց մասին երբեք չէր մտածուած Երեւանի մէջ: Եւ ոչ միայն անոնց մարդասիրական օժանդակութեան հարցերով, որ յարաբերաբար լուծելի խնդիր է, ի մասնաւորի երբ Արցախը ազրպէյճանական կազմին մէջ տեսնելու միջոցով միջազգային օրակարգին վրայէն մէկ տագնապ հանելով շահագրգռուած շատ պետութիւններ պատրաստ են ընդառաջելու Երեւանի թախանձանգին դիմումներուն եւ օժանդակութիւն տրամադրելու: ԱՄՆ-ի թէ Եւրոպական Միութեան երկիրներու մէջ սփիւռքեան զօրաշարժը, հայկական լոպին բաւական կ՛օգնէ, բայց ծանօթ է, որ Հայաստանի քաղաքական վերնախաւը, ի մասնաւորի` օրուան իշխանութիւնները, այդ մէկը յիշելու ընդհանրապէս դժկամ են… Արցախի բռնի արտագաղթի տիլեմաները Հայաստանի ներքին թէ արտաքին, թերեւս նաեւ համահայկական (եթէ այդ հարցով աշխուժանայ սփիւռքի հետ գործերու յանձնակատարը, գոնէ` իր գոյութեան մասին յուշելու համար…), ոլորտներուն մէջ աւելի խորքային են` սկսելով արցախցիներու կարգավիճակէն մինչեւ տեղի ունեցածին բնութագրումը որպէս պետական ոճիր եւ ընդգրկումը արտաքին օրակարգին վրայ, այնպիսի պահու մը, երբ «խաղաղութեան համաձայնագրի» մասին Փաշինեանը յառաջընթացի յայտարարութիւն կատարած է:
Պատմութեան դառն հեգնանքն այն է, որ եթէ քանի մը ամիս առաջ Արցախի «համարկումը» Ազրպէյճանի կազմին մէջ կրնար Պաքուի համար խնդիր ըլլալ, այսօր բռնի արտագաղթած արցախցիներու «համարկումը» Հայաստանի Հանրապետութեան քաղաքացիական հասարակութեան մէջ Երեւանի համար մարտահրաւէրի վերածուած է: Ինչ կը վերաբերի պատահածին քաղաքական գնահատական տալուն եւ հարցը, որոշակիօրէն` տեղի ունեցած ցեղասպանական արարքը, միջազգային օրակարգին վրայ հետապնդելու այլընտրանքին, հաւանաբար այդ մէկը առկախուի` սպասելով «խաղաղութեան համաձայնագրի» ճակատագրին: Ամէն պարագայի, տակաւին Սումկայթի օրերէն, հայկական դիւանագիտութիւնը այնքան ալ ճիգ չէ ըրած «ցեղասպանութիւն» յղացքին եւ հայ ժողովուրդի պատմական աղէտալի փորձութեան տալու ռազմավարական գործօնի հասկացողութիւն:
Հարիւր հազար եւ աւելի արցախցիներու բռնի տեղահանումը Հայաստան իշխանութիւններուն համար ստեղծեց տիլեմաներ, որոնց մասին երբեք չէր մտածուած Երեւանի մէջ: Եւ ոչ միայն անոնց մարդասիրական օժանդակութեան հարցերով, որ յարաբերաբար լուծելի խնդիր է, ի մասնաւորի երբ Արցախը ազրպէյճանական կազմին մէջ տեսնելու միջոցով միջազգային օրակարգին վրայէն մէկ տագնապ հանելով շահագրգռուած շատ պետութիւններ պատրաստ են ընդառաջելու Երեւանի թախանձանգին դիմումներուն եւ օժանդակութիւն տրամադրելու: ԱՄՆ-ի թէ Եւրոպական Միութեան երկիրներու մէջ սփիւռքեան զօրաշարժը, հայկական լոպին բաւական կ՛օգնէ, բայց ծանօթ է, որ Հայաստանի քաղաքական վերնախաւը, ի մասնաւորի` օրուան իշխանութիւնները, այդ մէկը յիշելու ընդհանրապէս դժկամ են… Արցախի բռնի արտագաղթի տիլեմաները Հայաստանի ներքին թէ արտաքին, թերեւս նաեւ համահայկական (եթէ այդ հարցով աշխուժանայ սփիւռքի հետ գործերու յանձնակատարը, գոնէ` իր գոյութեան մասին յուշելու համար…), ոլորտներուն մէջ աւելի խորքային են` սկսելով արցախցիներու կարգավիճակէն մինչեւ տեղի ունեցածին բնութագրումը որպէս պետական ոճիր եւ ընդգրկումը արտաքին օրակարգին վրայ, այնպիսի պահու մը, երբ «խաղաղութեան համաձայնագրի» մասին Փաշինեանը յառաջընթացի յայտարարութիւն կատարած է:
Պատմութեան դառն հեգնանքն այն է, որ եթէ քանի մը ամիս առաջ Արցախի «համարկումը» Ազրպէյճանի կազմին մէջ կրնար Պաքուի համար խնդիր ըլլալ, այսօր բռնի արտագաղթած արցախցիներու «համարկումը» Հայաստանի Հանրապետութեան քաղաքացիական հասարակութեան մէջ Երեւանի համար մարտահրաւէրի վերածուած է: Ինչ կը վերաբերի պատահածին քաղաքական գնահատական տալուն եւ հարցը, որոշակիօրէն` տեղի ունեցած ցեղասպանական արարքը, միջազգային օրակարգին վրայ հետապնդելու այլընտրանքին, հաւանաբար այդ մէկը առկախուի` սպասելով «խաղաղութեան համաձայնագրի» ճակատագրին: Ամէն պարագայի, տակաւին Սումկայթի օրերէն, հայկական դիւանագիտութիւնը այնքան ալ ճիգ չէ ըրած «ցեղասպանութիւն» յղացքին եւ հայ ժողովուրդի պատմական աղէտալի փորձութեան տալու ռազմավարական գործօնի հասկացողութիւն:
Այդ մէկը կը խանգարէ՞ փաշինեանական վարչակարգին: Հարցումը կրնայ վիրաւորական թուիլ, ընդվզում յառաջացնել թերեւս, բայց իրողութիւն է, որ հակառակ փոխադարձ ամբաստանութիւններուն, փաշինեանական եւ փութինեան վարչակարգերը խորքին մէջ կարծես լուռ համախոհութեան հասած էին Արցախը Ազրպէյճանի մաս համարելու հարցով: Ըսենք` երկուքին շահերը համընկած էին: Հետեւաբար հիմա, որ այդ հարցը իրողապէս դուրս բերուած է օրակարգէն, չկայ Մինսքի խումբ, եւ հազիւ թէ յղում կը կատարուի արդէն բազմիցս խախտուած եռակողմանի համաձայնագրին, կը մնայ «Խաղաղութեան խաչմերուկ»-ի ծրագիրը եւ անոր իրականացման շահագրգռութիւնը: Կասկած չկայ, որ երկու վարչակարգերը իրարու հանդէպ ունին քաղաքագաղափարախօսական խոր հակակրանք, որուն հրապարակային արտայայտութիւններուն մէջ աշխուժօրէն դերակատար եղան ու են ե՛ւ մէկ կողմի, ե՛ւ միւս կողմի առաւել թէ նուազ ներկայացուցիչ դէմքեր: Այդ հակակրանքը վստահաբար չի՛ դիւրացներ Հայաստանի եւ Ռուսիոյ քաղաքական մօտեցումը` աշխարհաքաղաքական համաձայնութիւններու կամ շահերու համախոհութիւն գոյացնելու համար: Սակայն անպայմանօրէն արգելք ալ չի հանդիսանար աշխարհատնտեսական մօտեցումով դրամագլուխի ներդրումներու շահագրգռութիւններու կարելիութեան եւ մինչեւ իսկ առկայութեան:
Ռուսական դրամագլուխի ներդրումներու շահագրգռութիւն տարածաշրջանին մէջ, առանց որ այդ մէկը պայմանաւորուի ռուսական զինուորական ներկայութեամբ, Գիւմրիի խարիսխին կամ ՀԱՊԿ-ին… «Բոլոր կարելի աշխարհներուն լաւագոյնը», պիտի ըսէր Վոլթերի «Քանտիտ» վէպի կերպարներէն Փանկլոսի հայաստանեան տարբերակ մը թաւշեայ շրջանակէն կամ անոնց օրկանական մտաւորականներու ցանկէն: Մոռնալով, որ այդ շահագրգռութիւնը կրնայ եւ յառաջանալ Ազրպէյճանի որոշումով` առանց Սիւնիքի Հայաստան, Էրիվան դարձած Երեւան եւ Կովկասի մէջ ռուսական ներկայութեամբ մը, որ Արցախը առանց արցախցիներու ընդունելէ ետք, կրնայ եւ լոփանովեան շնականութիւնը գրեթէ բառացիօրէն վերակենդանացնել:
Աւարտելու համար նշենք, որ այս զգուշացումը հակառուսականութեան հրահրման նպատակաուղղուած չէ, նուազ` փաշինեանական ուղեգիծի արդարացման: Ընդհակառակը, կասկած չկայ, որ փաշինեանական վարչակարգի արտաքին քաղաքականութեան օրակարգին Ռուսիոյ հետ յարաբերութիւններու կարգաւորումը աղիտալի կերպով ձախողած է: Բայց այդ ալ չէ հիմնականը, որովհետեւ ի՛նչ ալ ըլլայ քառասունչորսօրեայ պատերազմի պարտութեան ներկայ շարունակման գործընթացին աւարտը, ամբողջ սերունդի մը համար, եւ թերեւս` աւելի, Հայաստան «հայրենիք-պետութիւն»-ը, համաձայն Փաշինեանի վերջին սոփեստութեան, կրնայ մատնուիլ մոռացութեան եւ միջազգային օրակարգին վրայ նուազագոյն հետաքրքրութիւն ներկայացնող, ձեւականօրէն գերիշխան բայց իրողապէս ենթիշխան երկիր-հողատարածքներու ցանկին, առանց որեւէ դերակատարութեան յաւակնութեան, անկախ թէ երկրի վարչապետը քանի լուսանկարի մէջ կ՛երեւայ, կամ մէկ նախագահը ինչ պաղպաղակ կ՛ուտէ, իսկ միւսը ո՛ր լսարանին կողմէ ծափահարուելու համար դաշնակ կը նուագէ… Ատոր պատճառներէն մէկը պիտի ըլլայ նաեւ այն որ անկախութենէն ի վեր, եւ թերեւս` անկէ առաջ, խորհրդային տարիներուն իսկ, Ռուսիոյ հետ յարաբերութիւններու մասին քաղաքական բանավէճը երբեք չհատեց 19-րդ դարէն ի վեր հայ-ռուսական յարաբերութիւններու քլիշէ պատումներու սահմանը` աւելի մասնագիտականօրէն անդրադառնալու համար անոր բարդ ենթախորքին: Իսկ այդ քլիշէներուն վերջինը` «հաւաքական Արեւմուտք» ընդդէմ Ռուսիոյ Կովկասի մէջ ներկայութեան, աւելի շատ շփոթ պատճառող պատումն է, որ եւ կարծես պայմանաւորած ու կաշկանդած է ռուս-հայկական յարաբերութիւններու Հայաստանի համար կենսական ու մնայուն բանավէճը:
Խ. Տէր Ղուկասեան
Նիւթը՝ «Ազդակ»էն
