8.09c
Երեվան
հնգ, նմբ 21
Սուրբ Սարգսի տոնը Հայաստանում նշել են ոչ միայն եկեղեցական ծեսով եւ աղոթքներով, այլեւ ժողովրդական ավանդույթներով։ Այսպես, օրինակ, Սուրբ Սարգսի տոնին նախորդող գիշերը երիտասարդ աղջիկները աղի բլիթ են ուտում եւ ակնկալում երազում տեսնել իրենց ապագա փեսացուին։ Ընդունված է եղել նաեւ տան տանիքին կամ պատշգամբում փոխինդ դնել եւ սպասել, թե երբ Սուրբ Սարգիսը կթողնի իր ձիու պայտի հետքերը։ Ըստ ավանդույթի՝ այն մարդուն, որի ափսեում շաղ տված ալյուրի կամ փոխինդի միջով կանցնի սուրբը, սպասվում է մեծ հաջողություն։
Հնում այդ օրն ընդունված է եղել պատրաստել նաեւ օձի թթու կոչվող ապուրը։ Այն պատրաստվում էր ոսպից, մանրաձավարից, ալյուրից եւ եփվում թթվի ջրի մեջ։
Շատ հավատացյալներ այցելում են Սուրբ Սարգիս զորավարի անունը կրող եկեղեցիներ՝ մասնակցելու այդ օրը մատուցվող պատարագին։
Հալեպի վիլայեթ
Մարաշցիները մեծ կարեւորություն էին տալիս սբ. Սարգսի տոնին եւ այդ շաբաթ պահք էին պահում։ Ըստ եկեղեցու հայրերի, այդ պահքը ոչ մի կապ չունի Սուրբ Սարգսի տոնի հետ, այն առաջավորաց պահքն է, որ համընկնում է տոնի շաբաթվան: Բայց քանի որ ժողովուրդը հավատում էր, որ դա Սուրբ Սարգսի պահքն է, այդպես էլ մնացել է ժողովրդական սովորույթների մեջ: Ծոմի ժամանակ արգելված էր օգտագործել կենդանական ծագում ունեցող մթերք, փոխինդ, ցորեն եւ ալյուրից պատրաստված ուտելիքներ։
Ծոմի երրորդ օրը մասնակիցները չորեքշաբթի առավոտյան գնում էին եկեղեցի եւ «Խաչմէր» (օրհնված ջուր) խմելով ավարտում էին պահքը։ Այնուհետեւ վերադառնալով տուն՝ ուտում էին «ալլա հոց» կոչվող հացը (առանց աղի եւ թթխմորի հաց) կամ «փէխանդը»։ Վերջինս նույն փոխինդով խաշիլն էր, որ պատրաստվում էր բոված ալյուրից եւ խաղողի ռուպից (խաղողահյութից պատրաստված քաղցու)։ Փոխինդն ընդունված էր եփել մեծ քանակությամբ եւ բաժանել հարեւաններին՝ սբ. Սարգսի բարեգթության խնդրանքով։
Ծոմ պահող կանայք եւ աղջիկները, ավանդության համաձայն, եկեղեցուց վերադառնալուց հետո պիտի «ըռպէվ շովրօ» (խաղողից ստացված քաղցույով ապուր) պատրաստեին եւ բաժանեին թաղի բոլոր տներին։ Եթե տանտերը աղքատ էր, ապա պիտի բավարարվեր ապուրը 7 ընտանիքի բաժանելով։
Ընդունված էր նաեւ երազանք պահել եւ մատաղ անել։ Մատաղի միսը փաթաթում էին «ալլա հոցի» մեջ եւ բաժանում հարեւաններին։
Հինգ օր պահք պահել ցանկացողները պիտի շաբաթ օրը գնային եկեղեցի, հաղորդություն ստանային, պատարագից հետո մատաղ անեին (եթե ունեւոր էին) եւ մի քանի գդալ մսի ջուր խմելուց հետո բացեին պահքի շրջանը։
Սուրբ Սարգսի տոնն անդրադառնում էր ոչ միայն խոհանոցի, այլեւ կենցաղի վրա։ Այսպես, այդ օրը կանայք եւ աղջիկները չպիտի լվացք անեին, բուրդ գզեին, թել մանեին եւ այլն։
Զեյթունում նույնպես Սուրբ Սարգիսը համարվում էր ընտանիքի պահապան սուրբը։ Դժվարության պահին զեյթունցիները դիմում էին սրբին «Աման, Սուրբ Սարգիս տոն (դու) հասիր» աղոթքով։
Մեծահասակները մեկ շաբաթ, իսկ երիտասարդ աղջիկները երեք օր ծոմ էին պահում։ Ծոմը ավարտում էին շաբաթ օրը՝ ոչխար կամ այծ մատաղ անելով եւ միսը աղքատներին բաժանելով։
Տղայի ազգականները նվերներ եւ քաղցրավենիք էին նվիրում նշանված աղջկան։
Մուսա լեռում տոնի առիթով պատրաստում էին գումպու կոչվող հատուկ գաթան։
Խարբերդի վիլայեթ
Սուրբ Սարգսի տոնը առանձնակի ճոխությամբ էր նշվում Խարբերդի վիլայեթի Բարջանճ գյուղում։
Ըստ ավանդույթի՝ Հունաստանից Պարսկաստան փախուստի ժամանակ Սուրբ Սարգիսն ապաստանել է Բարջանճ գյուղի մոտ գտնվող Վարդգեղ կոչվող մի վայրում։ Այդտեղ մի աղբյուր է եղել, որ հետագայում կոչվել է սրբի անունով։
Սուրբ Սարգսի գիշերը, ըստ ավանդության, զորավարը իր սպիտակ ձիով անցնում է յուրաքանչյուր քրիստոնյայի տան միջով։ Կանայք 3 օր ծոմ էին պահում եւ թոնրատան մոտ ալյուրով կամ խմորով աման էին տեղադրում՝ հույսով, որ այդ գիշեր Սուրբ Սարգիսը ձիու պայտի հետքն էր թողնելու։
Խարբերդի վիլայեթի Հյուսենիկ գյուղի մոտ մի բարձր լեռնաշղթա կար, որի գագաթին՝ մի բնական ժայռե կամուրջ։ Մարդիկ հավատում էին, որ այդ վայրը մանուկներին բուժելու հատկություններ ունի։ Սուրբ Սարգսի օրը մայրերը իրենց զավակների հետ բարձրանում էին լեռան գագաթը, կամրջի մոտ մոմ վառում, համբուրում քարի անցքերը, որոնք, ըստ ավանդույթի, սբ. Սարգսի ձիու պայտի հետքերն էին, ապա մետաղադրամներ տեղադրում այդ անցքերում եւ վերադառնում տուն։
Արաբկիրի գավառակում Սուրբ Սարգսի տոնին ընդունված էր խավիծ պատրաստել։ Այն մատուցում էին ռուպով կամ մեղրով։
Սուրբ Սարգսի կերպարը հայ միջնադարյան կերպարվեստում
Սուրբ Սարգսի կերպարը հանդիպում է հայ արվեստի գրեթե բոլոր ճյուղերում։
Աղթամարի եկեղեցու պատի քանդակներում կարելի է հանդիպել նաեւ սբ. Սարգսին՝ ձիու վրա նստած։ Նա պատկերված է առանց որդու, ձեռքին՝ նիզակ։ Սրբի պատկերաքանդակը հանդիպում է Հավուց Թառի 13-րդ դարով թվագրվող խաչքարերից մեկի վրա[փա՞ստ]։
7-րդ դարում կառուցված Լմբատավանքի որմնանկարներից մեկում պատկերված է սբ. Սարգիսը՝ սպիտակ նժույգի վրա։
Սուրբ Սարգսին նվիրված եկեղեցիներ կառուցվել են նաեւ Կաֆայում (Թեոդոսիա) եւ Սուրխաթում (հին Ղրիմ)։
Սակայն սբ. Սարգսի պատկերն ավելի հաճախ կարելի է հանդիպել մանրանկարչության մեջ։
Մատենադարանում պահվում է Սյունիքում գրված եւ նկարածարդված մի ձեռագիր, որտեղ սուրբը պատկերված է իր որդու՝ Մարտիրոսի հետ։ Սբ. Սարգսի ձեռքում կա նիզակ։
Սբ. Սարգսի պատկերը կարելի է գտնել նաեւ հայ ասեղնագործության մեջ, մասնավորապես եկեղեցական վարագույրների վրա։ Օրինակ, Վառնա քաղաքի Սբ. Սարգիս հայկական եկեղեցուն նվիրաբերվել է 1756 թվականին Թոքատում ստեղծված մի վարագույր, որի վրա պատկերված են Քրիստոսի վարքը, սրբերի պատկերները եւ սբ. Սարգիսն իր զավակի հետ։ Վերջինս կրում է մեջքը գրկող թիկնող եւ կոնաձեւ գլխարկ։
Լոնդոնի Վիկտորիայի եւ Ալբերտի թանգարանում պահվում է 1710 թ. Թոքատում գործված խորանի վարագույր, որի վրա պատկերված են Ադամի, Եվայի, կենաց ծառի եւ սրբերի պատկերները, իսկ կամարի տակ սբ. Սարգսի պատկերն է։
Հայաստանի պատմության թանգարանում պահվում է 1674 թ. Կ. Պոլսում գործված ասեղնագործ վարագույր, որի վրա պատկերված է պայքար վիշապների դեմ, կենաց ծառ եւ սբ. Սարգիսն իր որդու հետ։
Քրիստոնեական եւ սրբապատկերներով նկարազարդումները բնորոշ էին Քյոթահիայի խեցեղեն իրերին։ Այսպես Ցինցինետի գեղարվեստի թանգարանում պահվում է մի թաս, որի վրա կա «սբ. Սարգիս» գրությունը։ Կենտրոնում պատկերված է հեծյալը՝ գուրզը ձեռքին, լուսապսակով։ Զավակը նստած է կողքին՝ նիզակը ձեռքին։
Սբ. Սարգսի պատկերին կարելի է հանդիպել նաեւ Սկեւռայի կամ Հեթում թագավորի մասունքների պահարանի (1293 թ.) վրա արված պատկերաքանդակներում։
