Հայերէնը կը զուարճանայ (192)

161
03/11/2024

Հայերէնը կը զուարճանայ (192)

1. Մի՛ ըսէք ու գրէք՝

--(այս)օրուընէ, շաբթուընէ, ամսուընէ, տարուընէ, ատենուընէ...

Որոնք գռեհիկ ըլլաու չափ ռամիկ են:

Հայերէնը աւելի արժանապատիւ վերաբերումի կը կարօտի:

Այլ ըսէ՛ք ու գրեցէ՛ք՝

--(այս)օրէ(ն), շաբաթէ(ն), ամիսէ(ն), տարիէ(ն), ատենէ(ն):

2. Յետ, ետ, ետք, ետեւ

Ուղղագրական ինքնուրոյն ծուղակ սկսած են դառնալ այս բառերը:

Գրաբարեան յետ-ը նախադրութիւն մըն էր, որ կազմուած է ետ արմատով եւ յ նախդիրով՝ ի ետ > յետ:

***Կը պահանջէ սեռական հոլով խնդիր եւ կը նշանակէ ետք. օրինակ՝

-- յետ մահու՝ մահէն ետք. մահու՝ սեռական հոլով:

-- յետ գերութեան՝ գերութենէ ետք. գերութեան՝ սեռական հոլով:

Շատ յատկանշական է, որ անոր աշխարհաբար հոմանիշը, աւելի ճիշդը՝ նոյնանիշը՝ ետք, կը պահանջէ հայցական եւ բացառական հոլով խնդիրներ.

--մէկ ժամ ետք, երկու օր ետք, վայրկեան մը ետք:

--կէսօրէն ետք, նախաճաշէն ետք, կոտրելէ ետք, ասկէ ետք:

***Գրաբարեան յետ-ը ունէր երկրորդ նշանակութիւն մըն ալ, որ էր դէպի ետեւ կամ դէպի ետ. օրինակ՝

--Փոյթ ընդ փոյթ յետ հայի,— այսինքն՝ արագ-արագ դէպի ետեւ կը նայի:

--Յետ դարձուցանէ զջուրն Յորդանանու,— այսինքն՝ Յորդանան գետի ջուրը դէպի ետեւ կամ դէպի ետ՝ հակառակ ուղղութեամբ կը դարձնէ:

3. Աշխարհաբարի մէջ յետ-ը կը պահէ իր առաջին նշանակութիւնը՝ ետք, նոյն խնդրառութեամբ. օրինակ՝

--Յետ երկար վիճաբանութեան անոնք համաձայնեցան:

(Վիճաբանութենէ ետք...)

--Յետ համաճարակի երեւան եկան նոր հիւանդութիւններ:

(Համաճարակէն ետք...)

Նկատենք, որ ասոնք քիչ մը գրքունակ են, եւ մենք կը նախընտրենք կիրարկել ախարհաբար ետք հոմանիշը, որ ժողովրդախօսակցական է. գրաբարը չունէր ետք:

Իսկ անոր երկրորդ՝ ետեւ, նշանակութիւնը այլեւս ի զօրու չէ աշխարհաբարի մէջ: Անոր փոխարէն ահա աշխարհաբարը հնարած է ետեւ բառը:

4. Բառակազմութիւն

Աշխարհաբարի մէջ յետ-ը ստացած է երկրորդ դերակատարութիւն մը. կցուելով իր խնդիրին՝ ան կը կազմէ զանազան ածականներ. օրինակ՝

-- յետ պատերազմի > յետպատերազմեան

-- յետ ջրհեղեղի > յետջրհեղեղեան

-- յետ եղեռնի > յետեղեռնեան

Նաեւ՝ յետհամիտեան, յետխորհրդային, յետսահմանադրական եւ այլն:

Նկատել, որ ասոնք միակտուր բառեր են եւ սխալ է բաղադրիչները գծիկով կապել, ինչպէս կ’ընեն մեր կարգ մը թերթերը. օրինակ՝

-- յետ-եղեռնեան՝ «Պայքար»:

-- յետ-յեղափոխութիւն՝ «Ասպարէզ»:

--յետ-խորհրդային, յետ պատերազմեան՝ «Հայրենիք»:

5. Ետ

Արմատն է, ինչպէս ըսինք յետ-ին:

Աշխարհաբարի մէջ մակբայ է եւ կը նշանակէ կրկին, վերստին, երկրորդ անգամ. օրինակ՝

--Ձգեց գնաց, յետոյ ետ դարձաւ:

--Մէյ մը յիշեց անունը, հիմա ետ մոռցած է զայն:

* * *

Արեւելահայերէնը ետ չունի. փոխարէնը ունէր յետ, որ աբեղեան ուղղագրութեամբ դարձաւ հետ. նոյն ձեւով կը գրուի հետ (միասին) յետադրութիւնը:

--Թոորոսը մի քիչ հետ (յետ ՝ետ, ետեւ) եկաւ:

--Մարկոսը Կիրակոսի հետ (միասին) շուկայ գնաց:

Արեւելահայ բառարաններու եւ գրութեանց մէջ այս երկուքը կը ներկայացնեն ուղղագրական եւ իմաստային լաբիւրինթոս մը, որ մերթ անուշադրութեամբ, մերթ անփութութեամբ, եւ ընդհանրապէս տգիտութեամբ կը փոխադրուի սփիւռքահայ մամուլի մէջ:

Այսպէս՝

--Մեզ մասնատելով տիրեցին մեր հողերին. հարկաւոր է հետ բերենք («Պայքար», 30/6/2024, էջ 3), փոխանակ յետ-ի, այսինքն՝ յետ բերենք կամ ետ բերենք:

--Ցանկացած բարեգործութեան հետեւում թաքնուած են շահեր («Պայքար»,7/1/2024, էջ 3), այսինքն՝ յետեւում կամ ետեւում:

--Ի՞նչ ենք կորցրել, ինչի՞ հետեւից ենք գնում (նոյն տեղը), այսինքն՝ յետեւից, ետեւէն:

--Արդիւնքում մենք ունենք հասարակութիւն, որը գնում է Փաշինեանի հետեւից։ Իսկ աւելի ճիշտ՝ Փաշինեանն է գնում այդ հասարակութեան հետեւից («Յուսաբեր», 23/9/2024)յ այսինքն՝ յետեւից, ետեւէն:

--Տնտեսական աճի հետեւում հիմնականում կանգնած է ոսկու արտահանումը (Յուսաբեր, 22/8/2024, էջ ), այսինքն՝ յետեւում, ետեւը:

--Այս իշխանութիւնները չեն կարող մեզ հետ պահել մեր իղձերից («Հորիզոն», 23/9/2024), այսինքն՝ յետ, ետ:

6. Հետեւանքներ

Անշուշտ այս շփոթին առաջին հետեւանքը արեւմտահայուն համար անըմբռնելի բնագիրի մատուցումն է. բերուած օրինակները արեւմտահայուն համար անիմաստ են:

Նոյն շփոթին հետեւանքն են՝ յետայսու եւ յետագայ սխալ ու անգոյ կառոյցները:

Պարտինք գրել՝ այսուհետեւ եւ հետագայ:

Մրցոյթ.189

***Կէտերուն տեղ դնել՝ փտուքէ կամ փտումէ:

---Կարտինալ Աղաճանեանի դիակը աւելի քան կէս դար զերծ մնացած է փտումէ:

***Ջնջէ՛ հետեւեալին հինգ աւելորդ բառերը.

---Հրդեհը տարածուեցաւ քաղաքապետութեան իրաւասութեան տարածքին մէջ:

***Վերաշարադասէ հետեւեալները.

---Բարեբախտաբար կան տակաւին գիրի եւ գրականութեան անզուգական դերին սակաւաթիւ հաւատացողներ:

---Յամենայնդէպս կայ Հայ գիրքի գոյութեան սպառնացող լուրջ վտանգ մը:

***Վերաշարադրէ՛ հետեւեալ երկու գոհարները.

---Պէտք է յանձնառու ըլլան ըսելու ճշմարտութիւնը եւ տէր կանգնելու իրենց պատասխանատւութեան:

---Ամբողջ սրտով կոչ կ’ուղղեմ լրագրող բարեկամներուս՝ իրականութիւնը ցոյց տալ(ու) ճիշդ ինչպէս որ է:

Ճիշդ պատասխանած են՝ Գէորգ Եազըճեան (7), Գեղամ Խաչատրեան (8), Ցոլակ Ապտալեան (10), Համբարձում Յարթունեան(8),Դանիէլ Թիւֆենքճեան (5), Եփրեմ Թոքճեան (10), Պերճ Տէր Սահակեան (7):

Մրցոյթ 190.

*** ա) ձեռագրերո՞ւն, թէ՞ բ) ձեռագրերուն հետ:

---Սուրբ Ղազար կղզիին մէջ բանաստեղծը կը ծանօթանայ հայկական . . . . .:

***Հետեւեալէն զեղչէ՛ երկու բառ եւ փոխարինէ՛ այլ բառ մը.

---Մեր քաղաքացիները հիւսիսի մէջ իրենց տուները վերադարձնելու միակ ձեւը զինուորական գործոթութիւն շղթայազերծելն է::

***Ջնջէ աւելորդ բառերը:

---Ան վերահաստատեց Ֆրանսայի աջակցութեան դիքորոշումը Լիբանանի ներկայ դժուարութիւններու յաղթայարման վերաբերեալ:

***Վերաշարադասէ՛ հետեւեալը.

---Պաշտպանութեան նախարար Սուրէն Պապիկեան չինացի իր պաշտօնակիցին հետ հանդիպում ունեցաւ:

***Ի՞նչ փոփոխութիւն կը բերես «Արմէնպրես»-ի հետեւեալ լուրին.

---Ուզբեկստանի բնակչուհին բերման է ենթարկուեր՝ փորձելով 13-ամեայ աղջիկը փոխանակել բնակարանի հետ:

Արմենակ Եղիայեան