-2.91c
Երեվան
երկ, դկտ 23
«Հայոց ազգը, պարոն նաւապետ, կորցրել է ճանապարհը եւ պահել է միայն սովորութիւնները. կորցրել է ոգին եւ պահել է ձեւը. Մենք պարտուած ենք», կ՚ըսէր Զարեանին հերոսը յիսուն տարի առաջ՝ ցոյց տալով մտածումի ուղղութիւն մը, որ այսօր ալ ի զօրու է:
Մեր ազգային հոգեբանութեան այս թուլացումին ցայտուն երեւոյթներէն մին մշակոյթին մէջ կը յայտնուի: Մեր պատմութեան վերջին դարերու ամենէն կարեւոր, համամարդկային դէպքը՝ Մեծ Եղեռնն է: Մինչեւ 1915 մեր գրականութիւնը թերաճ մնացած էր, որովհետեւ հայու կեանքը չէր բացուած մարդկութիւնը յուզող մեծ նիւթերուն ու գոհացած էր իր սահմանափակ, տեղական տրամներով զարգանալ:
Կը շարունակենք ներկայացնել Վահէ Օշականի «Բազմավէպ» թերթին մէջ հրատարակուած «Հայ սփիւռքը իր հարցականներով» խորագրեալ յօդուածը։
*
Քանի մը ընդհանուր պատասխաններ կան այս հարցումներուն: Մէկը ա՛յն է, որ եթէ Լիբանանի հայութեան ցոյց տուած կորովի ու ներզօր ուժը թէ՛ բարոյական եւ թէ՛ ֆիզիքական իմաստով դիմանալու քաղաքային ահաւոր պատերազմին՝ մեր ազգին անխորտակելիութեան նոր մէկ փաստն էր. անկախութեան տիրանալը վկայութիւն մըն է, թէ մեր ժողովուրդը իւրայատուկ ներդրում մը ունի ընելիք քաղաքակրթութեան մէջ: Իր ամենէն պարզ ձեւին մէջ, ասիկա կը նշանակէ, թէ հայկական սփիւռքին դարաւոր գոյութիւնը ինքնին մտածել կու տայ, թէ հողային ու քաղաքական սահմանում մը միակ տարազը չէ, որուն շնորհիւ ժողովուրդ մը կը տեւէ ու կը մասնակցի մարդկութեան արկածախնդրութեան: «Պատմական սխալ» մը չէ սփիւռքը. ընդհակառակը՝ մարդկութեան ապագան կանխող կենցաղի կերպերէն մին կրնայ ըլլալ: Սփիւռքեան տարազին մէկ ուրիշ օրինակը հրեաներն են ու այս երկու ազգերուն փորձառութիւնը գալիք դարերու մարդկային ընկերութեան հոլովոյթներու ուղղութեամբ, դրական արարք մըն է, որքան ալ յաճախ կամովին եղած չըլլայ ատոր ընտրութիւնը:
Յստակ է, թէ սփիւռքի սահմանումն ու սահմանները տառացիօրէն առնուելու չեն: Իր նախնական ձեւին մէջ աշխարհագրական՝ սփիւռք յղացքը տեսական կողմ մըն ալ ունի եւ այս է, որ Հայաստանի պետականացումով իր յանկարծական բիւրեղացումը կը ստանայ, իր ցանկապատին կը հասնի: Սփիւռքը իբրեւ մտքի վիճակ՝ ապակեդրոն եւ ազգային պատմութենէն եւ աշխարհագրական սահմանափակումներէն ազատագրուած անձի մը՝ զուտ ենթակայական երեւոյթ մըն է, մարդկային ազատութիւնը զգալու իւրայատուկ եղանակ մը: Օտարութիւնը, միջավայրի մը չպատկանելու, դուրս ձգուած ըլլալու կամ դուրսը գտնուելու զգացումը որ կ՚ընկերանան՝ այլասերումի ուրուականը կը գծեն անոնց համար, որոնք արդէն լուսանցքային գոյութիւն մը ունէին: «Այլասերում» գաղափարը, եթէ վերլուծենք, կը տեսնենք, թէ ժխտականին, այսինքն անինքնութեան մէջ հալելու իմաստին քով ունի նաեւ դրական գոյն մը: Այս «այլ»ը պարզապէս ուրիշ ազգն է, տարբեր ազգն է, որ անպայման գէշ մէկը չէ: Մարդիկ առհասարակ ո՛չ լաւ են, ո՛չ ալ գէշ, պարզապէս են: Աւելի լաւ՝ քան թէ գէշ: Մանաւանդ երբ մտածենք, թէ «այլ»=«օտար»=«դուրս» այնքան կը պատշաճի հայուն, որքան ոչ-հայուն՝ երբ այս վերջինին անկիւնէն քննենք կացութիւնը: Ո՞վ է օտարը այս աշխարհի երեսին՝ եթէ ոչ մարդը, ամէն մարդ իր կարգին: Այսպէս է, որ հայ անհատը, շեշտելով «այլասերումին» միայն ժխտական գունաւորումը՝ ինքզինքը կը մեկուսացնէ մարդկութենէն, ինքն է, որ մարդոցմէն դուրս կը մնայ, կը դառնայ «դուրսինը», «օտարը» աշխարհի երեսին: Ու հայուն մէջ կը տուժէ անմիջականօրէն մարդկայինին որակը եւ ծայր կու տայ հայութեան անցելապաշտութեան:
Հայկական պետութեան մը ստեղծումը կը շեշտէ մեր ազգին երկու հատուածներուն, արեւելահայ եւ արեւմտահայուն անհաւասարութիւնը: Մէկը կեդրոն ունի, միւսը՝ ապակեդրոն սփիւռքը՝ ոչ: Կեդրոն, անշուշտ, կը նշանակէ հեղինակութեան մը առկայութիւնը, օրէնքի, հակակշռի, պատասխանատուութեան եւ իրաւունքի աղբիւր մը: Եւ սակայն իր զուտ զգացական ըմբռնումով, սփիւռքը ունի իր կեդրոնը, որ ահարկու մագնիսի մը պէս, նման տիեզերքի Black Hole-երուն՝ իրեն կը քաշէ ամէն սփիւռքահայու հոգեկան աշխարհը: Այսինքն՝ հայրենիքը: Այս երկու հակադիր մղումներուն, մին կեդրոնախոյս, միւսը կեդրոնաձիգ հանգոյցին՝ կը գտնուի սփիւռքահայը: Ներքին բզկտում մը, դժուար հաստատուելիք հաւասարակշռութիւն մը կը յատկանշեն մեր հոգեբանութիւնը: Դէպի դուրս, դէպի ազատ, անսահման աշխարհը յանուն անկախութեան եւ հասունացման՝ դէպի ներս ու միսթիք կեդրոն՝ յանուն ներքին, առհաւական պահանջներու եւ ազգային դարաւոր մղումներու: Հայ մը շատ դիւրութեամբ կրնայ Հայաստանի սրտին ապրիլ եւ սակայն անկէ հեռու զգալ, անկէ անջատուած եւ արգիլուած զգալ, ինչպէս էր պարագան շատ մը գրողներու՝ խորհրդային վարչակարգի տասնամեակներուն: Հայաստանի գրողներու հայրենասիրական գրականութիւնը այդ երկուութիւնը կը մատնէ: Շիրազի մէջ սփիւռքահայու հոգեբանութենէն բան մը կարելի է նշմարել, որուն մենք կարօտ անունը կու տանք, հայաստանցիք՝ հայրենասիրութիւն: Հեռու, անհասանելի, անիրականալի, ազատ, անկախ, միացեալ ու իտէալ Հայաստանի մը սէրը հազար տարիէ ի վեր կը կրծէ ամէն հայու սիրտը ու կը հրահրէ անոր երեւակայութիւնը: Համայնավար, անանկախ Հայաստանը եւ աքսորուած սփիւռքը այդ երազով ապրեցան եօթանասուն տարի: Այսօր, անկախութիւն ստացած է Հայաստանը եւ այդ հին հոգեբանութիւնը ի զօրու չէ այլեւս: Հոն ուր կը շարունակուի՝ ժամանակավրէպ ըլլալու մօտ է:
Այսպէս է որ հայութեան յատկանշական հոգեվիճակը՝ սփիւռքային զգացումն է, հայը հազար տարիէ ի վեր սփիւռքային է եւ Հայաստանը մաս կը կազմէ սփիւռքին, գէթ այն մասը հայութեան, որուն մօտ հողի միսթիքը եւ ապրումը փոխարինուած են քաղաքային ու «քոզմոփոլիթ» աշխարհահայեացքով: Եւ եթէ ճիշդ է այս պրպտումը քանի մը գաղափարներու շուրջ եւ եթէ իմաստ մը ունի հայ ազգին կորովի ներկայութիւնը պատմութեան բեմին 21-րդ դարուն՝ ուրեմն հայութեան վերջնական վերադարձը ու հաւաքուիլը իր պատմական հայրենիքին մէջ լուծումը չէ հայութեան տագնապին: Հայ ժողովուրդը միշտ աւելի մեծ ու հեռու տեսած է քան իր հողային հորիզոնը: Իր հողերէն դուրս պոռթկալով եւ սփիւռք ստեղծելով՝ հայը իր բանականութենէն անդին գտնուող ուժերու հնազանդած է, բնազանցական մարտահրաւէրի մը հակազդած է: Հայը արդեօք աւելի՞ մեծ է՝ քան իր հողային սահմանները, քան Հայաստանը եւ «մենք մեր իւղով տապկուինք»ը պարտուած մարդո՞ց գաղափարաբանութիւնն է: Վիճելի հարցեր են ասոնք, սակայն կը թուի, թէ կարելի է լրջօրէն խօսիլ հայուն համամարդկային «առաքելութեան» մը մասին, որուն զարգացումին փուլերէն մին է սփիւռքացումը: Ի՞նչ է այդ «կոչումին» բնոյթը եւ ի՞նչ պարտաւորութիւն կը դնէ ատիկա մեր ազգին ուսերուն: Պարզ արկա՞ծ է, որ վերջին հինգհարիւր տարիներու ընթացքին հայ մշակոյթը Հայաստանէն դուրս, աշխարհի չորս ծագերուն -Կաֆֆա, Նոր Ջուղայ, Աստրախան, Պոլիս, Մատրաս, Կալկաթայ, Սեն Փեթերսպուրկ, Մոսկուա, Տորպաթ, Զմիւռնիա, Թիֆլիզ, Վենետիկ, Փարիզ եւ այլն - ծաղկած է, հոն՝ ուր օտար մշակոյթներու հետ շփման մէջ մտած է: Հարցումներ…։
Այնպէս կը թուի թէ մեր մեծագոյն տագնապը՝ մեր ազգային երկուութեան, մեր համամարդկային չափերուն չգիտակցիլն է: Ճղճիմ հաշիւներու, հատուածական ստերջ կռիւներու, մանրանկար փառասիրութիւններու հետամուտ՝ մեր ազգը կորսնցուցա՞ծ է արդեօք հաւատքը իր ներքին կարողութեանց եւ իր իրագործումին վրայ:
«Հայոց ազգը, պարոն նաւապետ, կորցրել է ճանապարհը եւ պահել է միայն սովորութիւնները. կորցրել է Ոգին եւ պահել է ձեւը. Մենք պարտուած ենք», կ՚ըսէր Զարեանին հերոսը յիսուն տարի առաջ՝ ցոյց տալով մտածումի ուղղութիւն մը, որ այսօր ալ ի զօրու է:
Մեր ազգային հոգեբանութեան այս թուլացումին ցայտուն երեւոյթներէն մին մշակոյթին մէջ կը յայտնուի: Մեր պատմութեան վերջին դարերու ամենէն կարեւոր, համամարդկային դէպքը՝ Մեծ Եղեռնն է: Մինչեւ 1915 մեր գրականութիւնը թերաճ մնացած էր, որովհետեւ հայու կեանքը չէր բացուած մարդկութիւնը յուզող մեծ նիւթերուն ու գոհացած էր իր սահմանափակ, տեղական տրամներով զարգանալ: Եղեռնով մեր ժողովուրդը յանկարծ կը մտնէր մարդկային մեծագոյն ողբերգութիւններու ապրումին մէջ եւ առիթ մը կը ներկայանար մեծ, համամարդկային գրականութիւն մշակելու: Մեր գլուխէն վեր նիւթ մըն էր ու միայն Օշականն էր, որ այդ բացառիկ առիթը զգաց ու իր «մնացորդացով» փորձեց մարտահրաւէրին բարձրութեան ստեղծագործել: Ճիգ մը եղաւ նաեւ Զարեանին կողմէ, բայց միւս բոլորը փաթթուեցան անձնական պզտիկ վիշտերու, եսակեդրոն փորձառութիւններու, անձնական յուզումնահեղձ ապրումներու եւ հոն ալ սպառեցան: Հայութիւնը կորսնցուց արտակարգ առիթ մը համամարդկային տարողութեամբ վկայութիւն մը ընելու: Հայաստա՞ն - չեկաւ Փասթեռնաք մը, Սոլժենիցին մը: Յոյները Քազանցաքիս մը, Սէֆէրիս մը տուին, ալպանացիները՝ Քատարէ մը, եուկոսլաւները՝ Անտրիչ մը, քիւրտերը նոյնիսկ Եաշար մը տուին: Մենք բաւարարուեցանք հայ հանրութեան ազգային հպարտութիւնը կամ ախորժակները գոհացնելով: Վերջին հարիւր տարիներուն՝ մենք մեր կարողութեանց բարձրութեան չապրեցանք՝ հակառակ որ սփիւռքեան մեր պատմութիւնը մեզ արեւմտեան քաղաքակրթութեան մեծ ոստաններուն մէջ զետեղած էր: Այս կացութիւնը ուղիղ արդիւնք է մեր դժկամութեան կամ անկարողութեան՝ սփիւռքեան ինքնութիւնը լիովին ընդունելու եւ օգտագործելու:
Պէտք եղաւ որ սփիւռքի առաջին յիսուն տարիներու «ժխտական սերունդը» անցնի (…)։ Եւ ահա այդ առթիւ է, որ կը շեշտուի, թէ մեր բուն տագնապը՝ անգիտանալն է, թէ տագնապ ունինք…
Ամէն մշակոյթ մէկ, հիմնական հարց կը դնէ ու կը ջանայ պատասխանել ինքնութեան հարցը: Ո՞վ եմ ես, ուրկէ՞ կու գամ եւ ո՞ւր կ՚երթամ: Հայերուս պարագային, յստակ է, թէ Հայաստանի մէջ այդ հարցումը չի՛ զբաղեցներ մարդոց միտքը: Ի վերջոյ, երբ հայ մը կը ծնի՝ հոն իր ինքնութիւնը պատրաստ իրեն կը սպասէ իր օրինակին մէջ: Չկայ ընտրութիւն, չկայ բացառիկ ճիգ՝ տէր կանգնելու ինքզինքին: Ասիկա այնքան բացարձակ է, որ շատերուն համար Հայաստանէն դուրս գտնուողները արդէն հայկական ինքնութիւնը կորսնցնելու առաջին աստիճանին վրայ կը գտնուին, իսկ հայերէն չգիտցողները՝ կորսուած գացած են:
Սփիւռքի մէջ սակայն տարբեր է. հայկական ինքնութիւնը անձնական որոշումի, ընտրութեան հարց մըն է էապէս, որովհետեւ աւանդական ազգային պատկանելիութիւնը «արեան» եւ մշակոյթի ճամբով անբաւարար է: Եւ ո՛րքան այս երկուքը աղօտին ու բարեխառնուին տեղական մշակոյթի ազդեցութեան տակ՝ ա՛յնքան աւելի հրամայական կ՚ըլլայ անձնական ազդակը: Եւ հոս է, որ հող յղացքը մեծագոյն արգելքը կրնայ հանդիսանալ սփիւռքահայուն համար՝ եթէ անոր տեղը գրաւէ հողի արուեստական պաշտամունք մը, հրահրուած ազգային զգացումէն, անցնող սերունդներու հմայքէն եւ ընդօրինակուած Հայաստանէն:
Վաւերական եւ անվաւեր հայու հարց մը կը ծագի, որ իր կարգին, յանցանքի զգացումը կամ տանջահար խիղճը կը զետեղէ անոր մէջ: «Օտար ափերու», «ցուրտ հողի», աքսորեալի, գաղթականի եւ մերժուածի բարդոյթները կու գան ամբողջացնել պատկեր մը, որ շատ դիւրաւ չարաշահեցին Հայաստանի համայնավար վարչակարգին ղեկավարները:
Ահա այս խոչընդոտներուն դէմ պայքարելով է, որ սփիւռքահայը կրնայ գտնել իր ինքնութիւնը: Հայաստանի փրկարար դերի մը, հայ պետականութեան մը տալիք բարոյական եւ ա՛յլ նեցուկներուն վրայ դրուած յոյսերը հազուագիւտ պարագաներու օգտակար են, աւելի յաճախ տկարութեան փաստ մըն են ու կը դժուարացնեն անձնական ընտրութեան արարքը:
Այս ընտրութիւնը ամենէն կարեւոր քայլն է, որովհետեւ կը համադրէ իր մէջ երկու տարբեր տարրեր. հայկականութեան գիտակցութիւնը եւ մարդկային մշակոյթի բարձրագոյն մակարդակի հաղորդակցութիւնը: Եւ կամ, աւելի պարզ բառերով՝ հայ եւ ոչ-հայ մշակոյթները:
Այսօր, սփիւռքի մէջ իրարու հետ կը կենակցին ու իրարու վրայ կ՚ազդեն երեք տեսակ մշակոյթներ: Առաջինը եւ ամենէն լայնածաւալը՝ ժողովրդայինն է: Առողջ, կենսունակ, դարձած կեանքի վայելումին եւ որ յաճախ ֆոլքլորի մը բնոյթն ալ կ՚առնէ: Ինչ որ զանգուածը կը կատարէ իբր իր ազգային կեանքին մէկ արարքը՝ հանդէսները, մամուլը, եկեղեցական կեանքը, մշակոյթի անուան տակ եղածին մեծագոյն մասը, տօնակատարութիւնները, ոգեկոչումները, Հայաստանէն եկածին կամ ընդօրինակուածին չորս հինգերորդը եւ նման ժամանցները - մաս կը կազմէ ժողովրդային մշակոյթին:
Կայ նաեւ միւս բեւեռը՝ ընտրանի մտաւոր կեանքը, որ կ՚արտայայտուի գեղարուեստի, գրականութեան, մտածողութեան զանազան կերպերով: Այս մշակոյթը, իր յաջողագոյն պարագային՝ կը մասնակցի դարուն լաւագոյնին եւ տեղական քաղաքակրթութեան հետ հաղորդ է, միշտ պահելով իր մէջ ազգային գիտակցութիւնը: Եւ կայ երրորդը, կրկին ժողովրդայինի մակարդակին՝ որ խառնուրդ է հայկականին եւ երկրին միջին մշակոյթին: Միացեալ Նահանգներու մէջ ճանչցուած է իբրեւ khendjuk culture (խնջոյքի մշակոյթ) եւ ունի իր բարբառը, աւանդութիւնները եւ կառոյցները:
Այս երեք աստիճաններէն միայն ընտրանին է, որ ինքնութեան հարց մը լրջօրէն կը դնէ իր մտածումներուն կեդրոնը: Եւ այն երկիրը, ուր քաղաքակրթական գիտակցութիւնը զարգացած է՝ հո՛ն է, որ սփիւռքահայը լաւագոյն պայմանները ունի դիմանալու եւ յառաջդիմելու, որովհետեւ հո՛ն է, որ ինքնութիւն նուաճելը կեդրոնական հարց է հայուն եւ ոչ-հայուն համար հաւասարապէս: Այս է պարագան եւրոպական գաղութներուն: Միացեալ Նահանգներու մէջ մշակոյթը չէ ուղղուած դէպի ոգեկան նուաճումներ եւ ինքնութեան հարց մը չի՛ զբաղեցներ մարդոց միտքերը: Բազմամշակոյթ երկիր է, բայց բազմամշակոյթ ինքնութիւն կոչուած բան մը դեռ գոյութիւն չունի աշխարհի երեսին: Միջին Արեւելքի մեր գաղութներու պարագան բոլորովին տարբեր է այս երկուքէն: Հոն հայկական ինքնութիւնը վտանգուած չէ ու արաբ մշակոյթին շեշտ ինքնութիւնը շատ տարբեր չէ, որոշ կողմերով, հայկականէն: Սակայն հողային մշակոյթ է, այսինքն իր պատմական հողերէն դուրս չի՛ կրնար ապրիլ, «սթաթիք» է եւ ոչ թէ շարժուն՝ հայկականին նման:
Հայուն շարժականութիւնը, անհանդարտութիւնը երկսայրի սուր է: Կը թուի, թէ սփիւռքեան լինելութեան էութիւնը մնայուն շարժիլ, տարտղնուիլ, նոր գաղութներ հաստատել ու նորէն շարժիլ եւ այդ միջոցաւ՝ արթուն եւ ուշադիր մնալ է: Եւ ըստ «ընկերային տարուինականութեան» օրէնքին, տկարները եւ լուսանցքայինները բնական կերպով կը թափին ճամբու եզրին ու կը մնան տոկունները, առողջները: Արմատ չձգելու այս քաղաքականութեան հետեւանքով սակայն, հայերը դժուարութիւն կ՚ունենան լիովին մասնակցելու երկրի ոգեկան կեանքին ու կը տուժէ հայ միտքն ու թիւը: Կայ Լիբանանի օրինակը. եթէ «դրական չէզոքութիւն» չորդեգրուէր, արմատ կ՚ունենայինք երկրին մէջ ու աւելի մեծ թիւով հոն կը մնայինք եւ գաղութը աւելի բարգաւաճ կ՚ըլլար այսօր: Integration (համարկում) թէ ոչ՝ վէճը դեռ կը շարունակուի:
Վերջին հարց մը, որ կը ծագի սփիւռքի ներկայ վիճակէն՝ անոր կառոյցներու խնդիրն է: Գերիշխան Հայաստան մը միակ իշխանութիւնն է, յաչս միջազգային կարծիքին, որ տէր կրնայ սահմանել հայ դատն ու տէր կանգնիլ անոր: Ինչ որ կը ստիպէ քաղաքական կուսակցութիւնները, ի սփիւռս եւ ի Հայաստան, վերանայիլ իրենց քաղաքական ուղեգիծին ու նոյնիսկ իրենց raison d՚êtreին: Այս կացութեան դիմաց, մէկ ճամբայ կը մնայ սփիւռքի կազմակերպութիւններուն առջեւ. արմատական կերպով վերջ տալ հարիւր տարիէ ի վեր սովորութիւն դարձած թշնամութիւններուն, հակառակութիւններուն եւ կռիւներուն, հաշտուիլ իրարու հետ, տէր կանգնիլ սփիւռքին եւ լծուիլ զայն վերակառուցանելու գործին: Այսինքն՝ համասփիւռքեան գործակցութիւն, գերագոյն խորհուրդի մը ընտրութիւններ, պաշտպանութիւն արեւմտահայ մշակոյթին, ուղղագրութեան եւ Հայ Եկեղեցւոյ շահերուն: Առաւել՝ նեցուկ կանգնիլ ժողովրդավար Հայաստանին եւ Արցախին, յատկապէս կենաց մահու պայքարին մէջ, որ կը մղեն անոնք պահելու համար իրենց անկախութիւնը:
Այս չափանիշով ու նպատակով աշխատանք մը միայն երեւան կը հանէ մեր ազգային ինքնութեան գիծերը եւ ոչ թէ ակադեմական ուսումնասիրութիւններ: Սակայն, անհրաժեշտ է հաւատալ սփիւռքի իրականութեան եւ ճշմարտութեան, գիտակցիլ ինքնութեան հրատապ հարցին եւ զգալ պատմական բախտորոշ պահը, որ գալիք տաս-տասնհինգ տարիները կը ներկայացնեն մեր ազգին համար։
•վերջ
