Ընթերցումներս (11). Ոճաբանութիւն

158
06/08/2024

Ընթերցումներս (11). Ոճաբանութիւն

Ոճաբանութիւն

Ոճաբանութիւնը գեղեցիկ խօսելու եւ գրելու արուեստն է:

Ան շատ ընդարձակ գիտութիւն մըն է, որուն հնագոյն դարերէն սկսեալ նուիրուած են անհամար աշխատութիւններ՝ բոլոր լեզուներով: Նաեւ հայերէն:

Մեր նպատակը այստեղ ոճաբանութեան հետեւողական սերտողութիւնը չէ, այլ անոր մէկ քանի երեսակներունը միայն, որոնք գործնական լայն տարողութիւն ունին մեր լեզուի արդի կացութեան մէջ:

* * *

Աւելորդաբանութիւն (1)

Աւելորդաբանութիւնը ոճական կարեւորագոյն արատներէն մէկն է, որ կը ներկայացնէ լեզուական այնպիսի տարրեր, որոնք աւելորդ ու անհաճոյ բեռ մըն են՝ հնչիւնի, բառի, բառակապակցութեան եւ լեզուական այլ տարրերու պիտակին տակ եւ որոնք հետզհետէ ապշեցուցիչ յաճախականութեամբ մը սկսած են բազմանալ ու աղարտել արդի արեւմտահայերէնը. արեւելահայերէնը... իր կարգին:

Աւելորդաբանութիւնները այնքան այլազան ու պատահական են եւ աննախատեսելի, որ իւրաքանչիւր պարագայ ունի իրեն յատուկ սրբագրութիւնը, ուստի կարելի չէ համադրել զանոնք եւ միօրինակ դասակարգումներ կատարել, այսուհանդերձ պիտի փորձենք առաջնորդուիլ որոշ խմբաւորումներով՝ միշտ ալ գտնուելով յանկարծաբանելու հարկադրանքին տակ: Աւելորդաբանողը ինք չ’անդրադառնար, թէ կարելի է նոյն խօսքը կազմել լե-

զուական նուազ տարրերով: Միւս կողմէ՝ բոլոր աւելորդաբանութեանց ետին ընդհանրապէս կը գտնենք խօսքի կազմութեան տիրապետումի եւ շարահիւ-սական բաւարար գիտելիքներու պակասը, իսկ երբեմն ալ մտքի ծանրաբեռ-նուածութիւնն ու կեդրոնացումի պակասը: Չհաշուած ժամանակի սակաւութիւնը, ընդհուպ՝ չգոյութիւնը:

Օրինակ՝

--«Չենք մտածեր հեռաձայնային հաղորդակցութեան մարզին վերաբերող սակերը բարձրացնելու մասին»:

Ամբողջ ըսել ուզածն է. «Չենք մտածեր հեռաձայնային սակերը բարձրացնել»: Այլ խօսքով՝ գործածուած ութ բառերուն ճիշդ կէսը... աւելորդ է:

Անցողակի ըսենք, որ արեւելահայերը կը կիրարկեն աւելադրութիւն եզրը մերինին փոխարէն: Պարզ է. աւելորդաբանութեան լուծումը կը կայանայ աւելորդ տարրի վերացումին մէջ պայմանաւ, որ նախ անդրադառնանք անոր:

Կու տանք օրինակներ՝ կցելով սրբագրութիւնը:

-Որեւէ համաձայնութեան մը պարագային...:

Որեւէ դերանունի որոշեալը չի կրնար որոշիչ կամ անորոշ յօդ առնել. ուրեմն՝ որեւէ համաձայնութեան պարագային: Նոյն կացութեան մէջ է ամեն բառը. ամեն օր, ամեն մարդ, ամեն գիրք, բայց երբեք՝ ամեն օրը կամ օր մը: Որոշիչ յօդը կը վանեն նաեւ այլազան, բազմազան, զանազան ածականները, որոնք միշտ յոգնակի եւ անորոշ լրացեալ կը պահանջեն, երբ առանձին կամ այլ ածականի մը յարադրութեամբ կը դրուին գոյականի մը վրայ. օրինակ՝

այլազան տեսարաններ,

աւանդական այլազան սովորութիւններ,

բազմազան ձեռնտու միջոցներ,

զանազան մարդիկ,

զանազան կանխարգելիչ միջոցներ...

Սակայն ցուցական դերանունի մը կամ յատկացուցիչի մը ներկայութեան՝ որոշեալը յօդ կ’առնէ. օրինակ՝

այս այլազան միջոցները,

անոր զանազան գանգատները,

պարտէզի բազմազան պտուղներէն մէկ քանին...

Ուրիշ է ամբողջ-ը, որ միշտ կը պահանջէ յօդ մը՝ որոշիչ կամ անորոշ. օրինակ՝ ամբողջ օրը կամ ամբողջ օր մը:

Սկզբունքով այս դերանունը եզակի լրացեալ կը պահանջէ, ինչպէս տեսանք. սակայն կ’ըսուի նաեւ ամբողջ օրեր, ամբողջ ամիսներ, ամբողջ տարիներ. ասոնք օրերուն, ամիսներուն եւ տարիներուն տարողութիւնը, բովանդակութիւնը շեշտող, սաստկացնող ըսելաձեւեր են:

Ուրեմն այս պարագային լրացեալ գոյականը ոչ մէկ յօդ կը ստանայ:

* * *

Մեզ շրջապատող օտար լեզուները ստացական յօդ չունին, եւ այդ պատճառով ալ ստիպուած են փոխարէնը գործածել սեռական հոլով յատկացուցիչ դերանուններ. հայ թարգմանիչը քիչ մը անուշադրութեամբ, քիչ մըն ալ տգիտութեան հետեւանքով թութակաբար կը մտածէ ու կը գրէ օտարին պէս. օրինակ՝

--Սփիւռքահայ մեր կեանքը եւ համազգային մեր նպատակներու իրակա-նացման մեր ճիգերը որքա՜ն արդիւնաշատ կրնային ըլլալ:

Ուր երեք մեր-երն ալ ոչինչ կ’ըսեն. բաղդատել՝

«Սփիւռքահայ կեանքը եւ համազգային նպատակներու իրականացման ճիգերը որքա՜ն արդիւնաւէտ կրնային ըլլալ»:

--«Սուրիա իր ցաւակցութիւնը յայտնեց Լիբանանի ժողովուրդին:

«Սուրիա ցաւակցութիւն յայտնեց Լիբանանի ժողովուրդին:

Սուրիան անշուշտ ի՛ր ցաւակցութիւնը պիտի յայտնէր եւ ոչ ուրիշինը:

Բայց քանի անգլիացին եւ ֆրասացին պիտի ըսէր «իր»,— հա՛յն ալ կ’ըսէ, վասնզի հայը ինչո՞վ ետ կը մնայ եւրոպացիէն:

Արմենակ Եղիայեան

armenag@gmail.com