Արեվելք - Արևելք լրատուական

982
23/02/2022

«ԽՈՐՀՐԴԱՅԻՆ ՄԻՈՒԹԻՒՆԸ ԱՌԱՆՑ ՍՈՑԻԱԼԻԶՄԻ»

Քանի մը ամիս յետոյ, Ելցին, Ուքրանիոյ նախագահ Քրավչուք և Պելառուսիայի նախագահ Չուչքիևիչ կը հաւաքուին Պիելովիեշքայայի անտառի մօտ որսորդական կեդրոնին մէջ առանց Գորպաչովի գիտակցութեան: Երեքը, Քարրէր կը գրէ, սաունայի մէջ են, վոտքա կը խմեն և կը կրկնեն որ երեք Հանրապետութիւններն են, որ 1922-ին ստեղծեցին Խորհրդային Միութիւնը և այդ իրենց իրաւունք կու տայ զայն կազմալուծելու: «Ելցինն այնքան գինով է, որ միւս երկուքը ստիպուած են զինք անկողին տանիլ, և հոն ընկղմելէն ճիշդ առաջ ան կը հեռաձայնէ Ճորճ Պուշին (հայր) անոր տալու համար լուրը. «Ճորճ, հոս ընկերներուն հետ համաձայնեցանք: [Խորհրդային] Միութիւնը այլևս գոյութիւն չունի:»» (էջ 333)

«Կը կարծե՞ս որ Խորհրդային Միութիւնը կը վերականգնի», կարդացի առաւօտ մը բարեկամիս հարցումը բջիջայինիս սոցիալական ցանցերէն մէկուն վրայ:

Ղազախստանի մէջ ընկերային պայթումը զսպուած էր Հաւաքական Անվտանգութեան Պայմանագրի Կազմակերպութեան (ՀԱՊԿ) ուժերու միջամտութեամբ, և արդէն միջազգային բեմին վրայ ուշադրութիւնը կեդրոնանալու սկսած էր արդէն լարուածութեան թէժ կէտ դարձած Ուքրանիոյ վրայ:

Կարծիքի փոխանակում մը յաջորդեց սկսելով Խորհրդային Միութեան փլուզումէն անմիջապէս յետոյ ձևաւորուող միջազգային «Նոր Կարգ»ը սահմանող ամենապատկերաւոր տեսութիւններէն՝ տարանջատման և համաշխարհայնացման ուժերու հետևողութեամբ: Կարծիք յայտնեցի որ նախքին Խորհրդային տարածաշրջանի տարանջատման գործընթացը, այն որ կանխատեսած/բաղձած էր Զպիկնիև Պրժեժինսկի (Zbigniew Brzezinski) իր 1997-ի Ճատրակի մեծ Խաղաքարտը (The Grand Chessboard: American Primacy and Its Geostrategic Imperatives) գիրքով, կը շարունակուի: Փութին գիտակից է անոր և, ցարդ յաջող կերպով, կը փորձէ կասեցնել զայն: Քաջ գիտէ նաև Ռուսիոյ համակարգային տկարութիւնները, որով և դիմած է բազմակողմանի դիւանագիտութեան և ժամանակաւոր (ad-hoc) դաշինքներու և համագործակցութեան հիմնականին մէջ Թուրքիոյ և Չինաստանի հետ ի հաշիւ/վնաս երրորդ կողմերու -Եւրասիոյ ծայրամասին Հայաստանը այդ երրորդ կողմերու կենդանի օրինակն է:

Բայց հիմնական մարտահրաւէրը Կովկասի և Միջին Ասիոյ մէջ չէ, այլ՝ Եւրոպայի, իմա՛՝ Ուքրանիա: Ռուսիա ի վիճակի չէ Կովկասի և Միջին Ասիոյ մէջ իր յաճախորդ-պետութիւններուն բաժին հանել հարստութեան վերաբաշխումի գործընթացին մէջ, ինչպէս խորհրդային ժամանակներուն, ոչ ալ աշխատանքային բաժանում կատարել համարկուած շուկայի մը սպառողական ապրանքներու արտադրութեան համակարգ առաջացնելու համար: Օլիկարգային դրամատիրութիւնը դէմ է տնտեսութեան կեդրոնացած ծրագրումի ամէն տրամաբանութեան: Ինչ որ ստեղծուած է նախկին Խորհրդային տարածքի տարբեր երկիրներու մեծ կապիտալի կախուածութիւնն է ռուսական մեծ կապիտալէն և զինուորական բացարձակ հզօրութենէն որպէս անվտանգութեան երաշխիքի առաջարկ:

Բարեկամս համաձայն գտնուեցաւ, և Փութինը նկարագրեց որպէս վարպետ մարտավար մը, շատ աւելի ճարպիկ քան ԱՄՆ-ի վերջին երեք նախագահները: «Բայց ես ինծի հարց կու տամ, եթէ իր մարավարական յաջողութիւնները մաս չեն կազմեր աւելի հեռակայ ռազմավարութեան մը, որուն նպատակն է վերականգնել Խորհրդային Միութիւնը առանց սոցիալիզմի»։

Կը կարծեմ որ բարեկամիս այս վերջին սահմանումը, եզակի իր պատկերաւոր իմաստով որ այլ տեղ չեմ հանդիպած, միջազգային յարաբերութիւններով ամէն հետաքրքրուողի մտածելու և խորհրդածելու մեծ մարտահրաւէրի մը առջև կը դնէ:

Ի՞նչ կը նշանակէ Խորհրդային Միութեան վերականգնումը առանց սոցիալիզմի:

Մեր կարծիքի փոխանակումը շարունակուեցաւ այնքան որքան սոցիալական մետիայի սահմանափակ միջոցներով կարելի էր դէպի աշխատավայր ճամբու ընթացքին, և թէզը մնաց մտքիս մէջ:

Անցեալ տարուայ Դեկտեմբեր 25-ին Խորհրդային Միութեան պաշտօնական փլուզման երեսունամեակն էր: Այդ առիթով, թէև ոչ նախորդ տարիներու չափ այնուամենայնիւ լոյս տեսան յօդուածներ, գիրքեր, տեղի ունեցաւ քննարկում: Ի վերջոյ, աշխարհի մէջ հասակ առած է սերունդ մը որ «Պաղ Պատերազմ»ի կենդանի յիշողութիւնը չունի և Խորհրդային Միութեան մասին պիտի իմանայ պատմութենէն: Խորհրդային Միութեան փլուզման երեսունամեակի առիթով հրատարակուած զանազան գրութիւններ կարդալէ և անոնց մասին նօթեր առնելէ յետոյ կը մտածէի պաստառին յանձնել խորհրդածութիւններու շարք մը: Բայց բարեկամիս այս սահմանումը՝ «Խորհրդային Միութիւն առանց սոցիալիզմի» ինծի մղեց խորհրդածութիւնները սկսիլ այս ենթադրեալով: Անշուշտ ոչ թէ պատասխանելու համար այո կամ ոչ, այլ՝ փնտռելու զուգահեռներ եղելութիւններուն պատահականութեանց և զուգադիպութեանց միջև, և, թերևս ոչ դասականօրէն բայց ստեղծագործական ճիգով, այժմէականութեան ընկալում մը առաջադրել: Նման նախանձախնդրութիւն, պարզ է, պիտի ունենայ ենթակայական բնոյթ, ինչ որ անպայմանօրէն կամ անխուսափելիօրէն չի նշանակեր վերլուծումի «առարկայականութեան» դէմ մեղանչանք: Պարզապէս համոզում, որ այժմէականութեան ընկալման պատճառահետևանքային հասարակագիտական վերլուծումը չի կրնար «ճշմարտութեան» բացարձակ բացայայտման մենաշնրոհը ունենալ, և փորձագրութեան տեսքով վերլուծումները թերևս կրնան մտածումի, բանավէճի և, ինչու չէ, երևակայութեան նոր ուղիներ առաջարկել:

Այսպէս, բարեկամիս հետ այդ կարծիքի փոխանակումն ունենալէ յետոյ, յիշեցի որ 2022-ին միջազգային կարևոր իրադարձութիւններու ինչ որ ամեակներու ցանկի մը մէջ կարդացած էի, որ Դեկտեմբեր 30-ը Խորհրդային Միութեան հիմնադրութեան հարիւրամեակն է: Հարիւր տարի առաջ այդ օրն էր, որ Լենինի հետևորդ պոլշևիկները, որոնք յաղթական դուրս եկած էին 1917-ին իրենց իշխանութեան հասնելէն յետոյ ծայր առած քաղաքացիական պատերազմէն և իրենց վերահսկողութեան տակ կը գտնուէին այսօրուայ Ռուսիոյ, Պելոռուսիոյ, Ուքրանիոյ և Կովկասի (Հայաստան, Վրաստան, Ազրպէյճան) հողատարածքները, Մոսկուայի մէջ ընդունեցին Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետութիւններու Միութեան յայտարարութիւնը և ծնունդ տուին Խորհրդային Միութեան Հիմնադրութեան Դաշնագրին: Այս վերջին փաստաթուղթը, սկզբունքով, պիտի վաւերացուէր այդ տարածաշրջաններէն իւրաքանչիւրին տեղական սովետներուն կողմէ ուժի մտնելէ առաջ: Նման բան տեղի չունեցաւ -կարիքը չզգացուեցաւ կամ ոչ ոք համարձակեցաւ, բայց Խորհրդային Միութիւնը ստեղծուեցաւ:

Էմմանուէլ Քարրէր, ռուս գրող և քաղաքական գործիչ Էտուարտ Վենիամինովիչ Սավենքոյի, հանրածանօթ՝ Լիմոնով անունով, վիպականացած կենսագրութեան (Emmanuel Carrère, Limonov, Paris, Folio, 2011) մէջ կը պատմէ, որ Պորիս Ելցին, 23 Օգոստոս 1991-ին, երբ ձախողեցուցած էր պետական հարուածը, Գերագոյն Սովետի նիստին, Խրիմէն Մոսկուա վերադարձած Միխայիլ Գորպաչովին կը ստիպէ «փոքրիկ հրամանագիր մը» ստորագրել՝ Ռուսիոյ մէջ Համայնավար Կուսակցութեան գործունէութեան դադրեցման մասին: Քանի մը ամիս յետոյ, Ելցին, Ուքրանիոյ նախագահ Քրավչուք և Պելառուսիայի նախագահ Չուչքիևիչ կը հաւաքուին Պիելովիեշքայայի անտառի մօտ որսորդական կեդրոնին մէջ առանց Գորպաչովի գիտակցութեան: Երեքը, Քարրէր կը գրէ, սաունայի մէջ են, վոտքա կը խմեն և կը կրկնեն որ երեք Հանրապետութիւններն են, որ 1922-ին ստեղծեցին Խորհրդային Միութիւնը և այդ իրենց իրաւունք կու տայ զայն կազմալուծելու: «Ելցինն այնքան գինով է, որ միւս երկուքը ստիպուած են զինք անկողին տանիլ, և հոն ընկղմելէն ճիշդ առաջ ան կը հեռաձայնէ Ճորճ Պուշին (հայր) անոր տալու համար լուրը. «Ճորճ, հոս ընկերներուն հետ համաձայնեցանք: [Խորհրդային] Միութիւնը այլևս գոյութիւն չունի:»» (էջ 333)

Այսպէս, Խորհրդային Միութեան ստեղծման թէ կազմալուծման մէջ, Ուքրանիան ունեցած է կեդրոնական դերակատարութիւն, ըստ Քարրէրի: Ֆրանսացի հրապարակագիր վիպագիրին մայրը, պատմաբանուհի Հելէն Քարրէր տ'Անքօս, 1978-ին Խոհրդային Միութեան պառակտման մասին օրին մեծ աղմուկ հանած իր աշխատասիրութեան մէջ (Hélène Carrère d'Encausse, L'Empire éclaté, Paris, Flammarion, 1978), այլ կերպ կը բնութագրէ Ուքրանիոյ կարևորութիւնը Լենինի և իրեն հետևորդներուն համար: Ըստ իրեն, քաղաքացիական պատերազմէն անմիջապէս յետոյ, մինչ յեղափոխութիւնը կ'ուշանար Եւրոպայի մէջ, Սովետական Ռուսիա իր տնտեսական վերապրումին համար կարիքը ունէր Ուքրանիոյ ցորենին և երկաթին, Կովկասի քարիւղին և Միջին Ասիոյ բամպակին: Սթալին այնքան կարիքը ունեցաւ Ուքրանիոյ ցորենին տնտեսութեան պետականացման և ծանր ճարտարարուեստի ստեղծման տարիներուն որ աւելի քան մէկ միլիոն ուքրանացիներ սովահար սպանեց: Հոլոտոմոր կ'ըսեն ուքրանացիները այդ ցեղասպանութեան, որ, պարզ է, Ռուսիա ոչ Ելցինի օրերուն և նուազ՝ Փութինի կ'ընդունի...

Խորհրդային Միութեան կազմաւորման և կազմալուծման դերակատար Ուքրանիան սակայն իր տեղը տարբեր կը մտածէր յետ-Պաղ Պատերազմեան Ճատրակի Մեծ Խաղաքարտին վրայ: Ոչ միայն վերածուեցաւ միջազգային զէնքի ու զինամթերքի մաքսանենգութեան ամենամեծ աղբիւրին (հետաքրքրուածներուն կը յանձնառարեմ Andrew Niccol-ի Lord of War ֆիլմը (2005). Nicholas Cage-ի գլխաւոր դերակատարութեամբ ըսուածին մասին արագ տեսակէտ մը ունենալու համար...), այլև ուզեց պահել իր հողատարածքին վրայ զետեղուած կորիզային հրթիռները, Սև Ծովու ռազմական նաւատորմը... բաներ որ Ուաշինկթըն այնքան ալ համոզիչ չէր գտնէր: Այլ հարց էր Նարնջագոյն (գունաւոր) Յեղափոխութիւնը, Վրաստանի Վարդերու (գունաւոր) Յեղափոխութենէն (2003) մէկ տարի յետոյ, ապա կրկին Մայտանի Արժանապատւութեան Յեղափոխութիւնը (2013)՝ որպէս նախաշէմ Ուքրանիոյ ՕԹԱՆ մուտքին -կամ ոչ...

2010-ին Փութին Ռուսիոյ վարչապետն էր, նախապէս երկու շրջան նախագահ ըլլալէ յետոյ: Փութինի հետ հեռուստատեսային խօսակցութեան յայտագրի մը մասնակիցներէն մէկը պիտի յիշեցնէ որ առիթով մը Փութին ըսած է «Ան որ Ուքրանիոյ հետ միութիւն չ'ուզեր անսիրտ է, բայց ան որ կըմեղանչանք: Պարզապէս համոզում, որ այժմէականութեան ընկալման պատճառահետևանքային հասարակագիտական վերլուծումը չի կրնար «ճշմարտութեան» բացարձակ բացայայտման մենաշնրոհը ունենալ, և փորձագրութեան տեսքով վերլուծումները թերևս կրնան մտածումի, բանավէճի և, ինչու չէ, երևակայութեան նոր ուղիներ առաջարկել:

2010-ին Փութին Ռուսիոյ վարչապետն էր, նախապէս երկու շրջան նախագահ ըլլալէ յետոյ: Փութինի հետ հեռուստատեսային խօսակցութեան յայտագրի մը մասնակիցներէն մէկը պիտի յիշեցնէ որ առիթով մը Փութին ըսած է «Ան որ Ուքրանիոյ հետ միութիւն չ'ուզեր անսիրտ է, բայց ան որ կըփափաքի՝ բանականութիւնը կորսնցուցած է:» Բայց Փութին ինքզինք կը սրբագրէ ըսելով որ խօսքը կը վերաբերէր Խորհրդային Միութեան կազմալուծման, և ըսած էր՝ «ան որ ցաւ չըզգար Խորհրդային Միութեան փլուզման համար՝ սիրտ չունի, իսկ, ան որ կ'ուզէ զայն վերակազմել իր նախկին ձևաչափով՝ ուղեղ չունի:»

Տասնըմէկ տարի յետոյ իր այդ «յստակացում»էն, կարծես թէ ան լծուած է Խորհրդային Միութեան վերակազմումին բայց ուղեղը գործածելով: «Առանց սոցիալիզմի», ինչպէս բարեկամս վարկածի ձևով դրաւ: Շնականութիւն պէտք չէ փնտռել այս խորհրդածութեան մէջ. Փութինին համար Խորհրդային Միութեան փլուզումը «ցաւ» է, հետևաբար՝ սրտի խնդիր, ոչ թէ Մարքս-Լենինեան սոցիալիզմի բնորդի ձախողման համար, այլ՝ գեր-հզօր պետութեան մը անկումին: Իսկ երբ հիմա ան անուղղակիօրէն կը յուշէ կայսերական տարածաշրջանի վերականգնումի կարելիութեան մասին զայն պայմանաւորելով «ուղեղ»ի գործածութեամբ, կասկած չի ձգեր որ «սրտի» ամէն գործօն անտեսած է: Կովկասի մէջ, Միջին Ասիոյ թէ Եւրոպայի ռազմական հզօրութիւնն ու անոր դիւանագիտական տրամաբանութիւնն են որ ի գործ կը դրուին ուժային յարաբերութիւններու վերադասաւորման նպատակով: Առանց սոցիալիզմ, կամ որևէ այլ տեսլական, կառուցելու որևէ պատրանքի:

Խաչիկ Տէր Ղուկասեան