35.09c
Երեվան
երք, հլս 22
Մեր օրերում, զարմանալիօրէն, հրաշքի է համազօր արեւմտահայերէն գրքի տպագրութիւնը։ Առաւել՝ այն լոյս է տեսել Հայաստանում։ Ուրիշ առաւելութիւն եւս՝ մեր Ցեղասպանութեան յուշերի գրառումներն արդէն սպառուած համարելով, կարդում ենք յուզիչ եւ նուրբ մանրամասներ՝ ծնուած Յակոբ Միքայէլեանի գրչից։ Իսկ այս ամէնի պսակն է՝ Եղեռնից վերապրողների կեանքի պատկերումը Սիրիայի Հալէպ քաղաքի Նոր Գիւղի շրջանում։
Որոշ չափով ծանօթ էինք այդ թաղամասին։ Դեռեւս 1990ականներին, հանգուցեալ ամուսինս Շահէն մզկիթին կից նորակառոյցում գնել էր երկու բնակարան, մէկ յարկի վրայ։ Սակայն ես յամառօրէն չէի ուզում Ազիզիէից փոխադրուել այդ հեռու վայրը։ Պատժուեցի կողակցիս կորուստով, եւ յետոյ, նորոգելով այդ բնակարանները՝ վերջապէս փոխադրուեցի Նոր Գիւղ։
Մի այլ աշխարհ էր։ Այնտեղ չկար գիշերուայ հասկացողութիւն։ Նախ՝ գիշեր ու ցերեկ, մոլլան պարբերաբար աղօթում էր մզկիթից, որ գտնւում էր իմ պատշգամբի ետեւում։ Մինչեւ ուշ գիշեր բաց էին բոլոր խանութները, մանաւանդ ուտեստեղէնի կենտրոնները։ Այնտեղ կար մի յարմար շուկայ՝ բազար, ուր մարդիկ գալիս էին առեւտուրի տարբեր թաղամասերից։ Այն գտնւում էր իմ տան միւս կողմում։ Իսկ շէնքի առաջին յարկում էր հանրայայտ հացի փուռը. շրջապատուած էի։ Այցելուներ միշտ ունէինք։ Իսկ մէկ մասն էլ ասում էր՝ ես այդ կողմերը չեմ գիտեր։
Միացեալ Նահանգներ տեղափոխուելու ժամանակ, երկու տարի այնտեղ բնակուելուց յետոյ, վաճառել էինք այդ բնակարանները եւ սիրիական պատերազմից առաջ փակել էինք մեր հաշիւները Նոր Գիւղի հետ։
Ահա մեր յարգելի Յակոբը գրում է գիրք այդ Նոր Գիւղի մասին, եւ ես անհամբեր եմ ունենալու այն. արդեօք ինչե՞ր կային այնտեղ, ի՞նչ անցեալ ունէր այդ վայրը, ինչպիսի՞ն էին բարքերը։ Հայաստանում բնակուող ազգականիս միջոցով Յակոբից ստացայ «Նոր Գիւղ» նորատիպը եւ նոյն օրն իսկ ընթերցեցի ամբողջութեամբ։
Երկար-բարակ նախաբանից յետոյ անցնենք մեր հատորին։
Հալէպում կարդացել էի Յ. Միքայէլեանի «Տիկնիկը» պատմուածքների ժողովածուն, ուր կար նաեւ Նոր Գիւղի մասին։ Յակոբին ուղղուած նամակի ձեւով՝ արտայայտուել էի այդ առթիւ. ««Նորգիւղեան Համանուագ»ը տխրութեամբ պարուրեց ինձ, որովհետեւ պիտի փոխադրուեմ բնակութեան այնտեղ։ Բայց մխիթարեցի ինձ, համոզելով, որ դրանք Յակոբի մանկութեան տարիներն էին, հիմա աւելի փոխուած է ամէն բան, փորձեցի չյանձնուել, ինչպէս միշտ» («Զարթօնք», 12 Սեպտեմբեր 2001, Պէյրութ)։
Թերեւս Յակոբի ապրած տարիներին շատ էին դժուարութիւնները, սակայն միւս կողմից՝ նրա սերունդը տէր ու տիրական էր Նոր Գիւղին, նոյնիսկ՝ «ազատ անցումի տուրք» պահանջելով այլազգի դպրոցականներից։
Գրքում իրար են յաջորդում՝ ութ պատմուածքներ իրենց անուանումներով, Նորգիւղեան վեց յուշագրութիւններ, ապա մի թատրոն երգիծանք՝ «Նորգիւղեան Համանուագ» վերնագրով։
Գրողն ասում է՝ մտաբերելու համար շատ են Նոր Գիւղում ապրած այն մարդկանց անունները, ովքեր հսկայական աւանդ են ունեցել մեր ազգային կեանքում, եւ խուսափում է դրանք թուելուց՝ «յանկարծ կարեւոր անուն մը մոռնալու յանցանքին մէջ չիյնալու համար»։
Նոր Գիւղում ապրող հայերի նկարագիրն ու սովորութիւնները կարծես փոխանցուել էին Հալէպի հայերին ընդհանրապէս։ Միքայէլեանը մէկ առ մէկ պատմում է նրանց բարքերի մասին. «Այդ օրը մինչեւ ուշ գիշեր մեր տունը մարդ եկաւ ու գնաց, խեղճ նորգիւղցիներուն ալ նիւթ պէտք էր զբաղելու համար»։ Մինչեւ օրս այդ «նիւթափոխանակութիւնը» կայ հալէպցիների մօտ…
Գեղեցիկ եւ յուզիչ են Յակոբի նկարագրութիւնները հայ ազնիւ երիտասարդի կերպարը բնորոշելիս։ Չարաճճի տարիքում կատարած գողութիւնը ծանրացել էր պատանի Յակոբի սրտում, մինչ այն օրը, երբ թղթին յանձնելով՝ ազատուել էր այդ ճնշումից։ Նաեւ խղճի խայթ է համարում շահած շաբթականը ծախսել անձնական հաճոյքի՝ «սէնտուիչ» մը առնելու համար։ Իսկ երբ հասուն տարիքում արդէն ինքն իր տէրն էր եւ կարող էր այդ ուտելիքը գնել, նա ասում է. «Ձեռքիս հացին մէջ փաթթուածը միայն միս ու համեմ չէր. անոր մէջ պարուրուած էր մանկութիւնս, քաղցր ու անդարձ մանկութիւնս»։
Յակոբ Միքայէլեանը բացել էր «հին տետրակները, ծրարուած, սրտի մէկ անկիւնը մթերուած յիշատակներու «Ալատտինի լամբը», եւ փռում էր մեր առջեւ իր յիշողութիւնները։
Պատմուածքներում, անկախ դէպքերի մանրամասնութիւններից, կան մարդկային արժէքների վերլուծումներ. «Խենթեր ամէն տեղ կան, բոլորը չէ որ յիմարանոց կը դրուին ու կ՛արգելափակուին։ Ընդհակառակը, անոնք յաճախ կը փառաբանուին ու կը պաշտուին, նոյնիսկ, եթէ իրենց գահերը բարձրացուցած ըլլան գանկերու բլուրներուն վրայ»։
Շատ ամբողջական ձեւով է հեղինակը պատկերում իր հօրը՝ զէյթունցի գաղթական, անբասիր հայրենասէր, ապա միմիայն իր ազնիւ վաստակով ապրած հայի, մեքենագէտ Վարդան Միքայէլեանի կերպարը։ Հակադրելով այն իր մօր գործնականութեանը, դրանով իսկ աւելի ընդգծելով հայրիկի խառնուածքը, Յակոբը ներկայացնում է Եղեռնից փրկուած գաղթականի լիարժէք նկարագիրը. «Տարօրինակ հպարտութիւն մը ունէր, իր գրպանին հետ խոտոր համեմատող, թէ՞ շիտակ կ՛ըլլայ ըսել՝ ճի՛շդ համեմատող, որովհետեւ «աղքատութեան մէջ հպարտութիւնը» առաքինութիւն մըն էր, զոր բաւական արդարօրէն փակցուած էր հայերուս։ Աղքատ, բայց հպարտ»։ 70 տարիներ պարտք չունեցող հայրը չէր ուզում, որ իր «դուռը զարնեն պարտք ուզելու համար». նա դեռեւս ապրում էր իր յուշերի Զէյթունում, իր հողում։
Հեղինակը ներկայացնում է Երկրի պատմութիւններն ու յիշողութիւնները այն մարդկանց, ովքեր «իրենց անցեալ փառքը անթացուպերու վերածած, անոնց յենելով դեռ կը քալէին այս ափերուն վրայ»։ Ըստ Միքայէլեանի՝ «այս հիւրընկալ հողերը միջանկեալ կայարաններ էին, ուր որ է տունդարձի շոգեկառքը պիտի գար»։ Թէ՛ նրանք սպասեցին, թէ՛ յաջորդ սերունդը սպասեց, թէ՛ սպասում են հիմա, եւ այդպէս էլ չկայ տունդարձի ոչ մի շոգեկառք։ Սակայն գրողը ինչ-որ ձեւով իրականացրել էր հօր երազը. հաստատուել է ապրելու հայութեան այն փոքրիկ հողաշերտի վրայ, որն առայժմ կոչւում է Հայաստան – Հայրենիք, որ կարող է տուն դառնալ աշխարհի ցանկացած հայի համար։
Գրքում կան բառերով նկարագրուած հարազատ պատկերներ, որոնք ուղղակի կարող ես նկարել։ Իսկ հումորի զգացումը միշտ էլ ընկերակցել է գրող Յակոբ Միքայէլեանին՝ ոգեւորելով եւ խինդ պատճառելով իր ընթերցողներին։
Տարբեր երկխօսութիւնների ընդմիջից տեսնում ենք Յակոբի գիտակ լինելը Զէյթունի բարբառին, թուրքերէնին, արաբերէնին, նաեւ՝ հայերի օգտագործած ժողովրդային խօսակցական բառապաշարին, որ թերեւս էլ յատուկ էր միայն նորգիւղցիներին։ Նորգիւղցիները ստեղծել էին մի առանձին աշխարհ, որ հարազատօրէն նկարագրուած է այս գրքի էջերում։
Կը շնորհաւորենք արձակագիր եւ հրապարակագիր, նաեւ թատերական գործիչ Յակոբ Միքայէլեանին՝ իր հրատարակած «Նոր Գիւղ», իններորդ գրքի առիթով։ Որքան սակաւանում են արեւմտահայերէն գրողները, այնքան մեծանում են ներկայ գրողների պարտաւորութիւնները։ Այդ պատճառով էլ յարգելի Յակոբին մաղթում ենք երկար, քաջառողջ կեանք՝ ցանկալով նրան շարունակուող արարումներ եւ նորանոր հրատարակութիւններ։
Կարինէ Տէր Գէորգեան
Նիւթը՝ «Ասպարէզ»էն
