11.09c
Երեվան
հնգ, նմբ 21
Հայկական Սփիւռքի Ուսումնասիրութեան Կեդրոնը Հայկազեան Համալսարանէն ներս իր ստեղծումէն ի վեր իր աշխատանքի կիզակէտը դարձուցած է միջինարեւելեան երկիրներու մէջ բնակութիւն հաստատած հայ համայնքներու պատմական, ընկերային, քաղաքական, կրթական եւ մշակութային կեանքի արտացոլումն ու ուսումնասիրութիւնը: Այս աշխատանքներու այժմէականութիւնն ու անհրաժեշտութիւնը կը բացատրուի անով, որ գաղութները հետզհետէ կը պարպուին իրենց հայ զանգուածներէն ու հայկական հաստատութիւնները կը կորսնցնեն զիրենք ոտքի կանգնեցնող մարդուժը: Վերջին տասնամեակի ընթացքին իրաքահայութեան հայաթափումը, յատկապէս Մուսուլի հայութեան ամբողջական պարպումով, հետեւանքն էր իսլամ ծայրայեղական խմբաւորումներու գործադրած խժդժութիւններուն եւ ջարդերուն յատկապէս քրիստոնեայ հաւաքականութիւններու նկատմամբ: Իսկ Սուրիոյ պատերազմը եկաւ լախտի հարուածը տալու սուրիահայութեան եւ ի մասնաւորի հալէպահայութեան, պատճառելով թուաքանակի աննախընթաց անկում եւ արտագաղթ:
Անցնող տարիներուն կազմակերպուած գիտաժողովները` Լիբանանի, Սուրիոյ, Յորդանանի եւ Իրաքի հայ գաղութներուն նուիրուած, արձանագրեցին գաղութներու աւանդ ձգած իրագործումները, բերած նպաստը սփիւռքահայ կեանքին ու տուեալ երկիրներուն զարգացման եւ բարգաւաճումին: Այստեղ կþուզեմ մատնանշել, որ աշխարհագրական եւ պատմական տուեալներէն անկախաբար անհրաժեշտ է կեդրոնանալ տարբեր գաղութները կամրջող նիւթերու բաղդատական ուսումնասիրութիւններուն վրայ, ինչպէս կրթական կեանք, գրականութիւն, մշակոյթ, եկեղեցի, սահմանադրութիւն, ճարտարարուեստ, տնտեսութիւն ...: Այդ ձեւով գաղութային համեմատական պատկերը կþուրուագծուի տուեալ նիւթի շուրջ, որ շատ աւելի ընդգրկուն է եւ բովանդակալից իր խորքով եւ տարողութամբ: Այդ կապակցութեամբ յատուկ աշխատանքով մէջտեղ բերուած ուսումնասիրութիւններու ծրագիրներ պիտի դիւրացնեն անհատ մեկենասներու, միջազգային թէ ազգային հաստատութիւններու եւ այլ շահագրգռուած կողմերու գործնական մասնակցութիւնը շօշափելի ներդրումներով:
ՙԵգիպտոսի, Եթովպիոյ եւ Սուտանի Հայերը՚ երկրորդ հանգրուանի գիտաժողովը, որ տեղի ունեցաւ 29-30 Մայիս 2018, Հայկազեան Համալսարանէն ներս, կը յատկանշուէր - բացի ակադեմական մթնոլորտէն - տարբեր երկիրներէ ժամանած զեկուցաբերներու միջեւ ստեղծուած հաղորդականութեամբ եւ կենսունակութեամբ, որ մեծապէս կը նպաստէ միջսփիւռքեան անհատական թէ խմբակցական կապերու ամրապնդման, աշխատանքի փոխանակման, հարցերու փոխադարձ քննարկման եւ լուծումներու առաջադրման մարզերուն: Ցարդ կարելի չէ եղած ստեղծել համասփիւռքեան մարմին մը, որ կամուրջ հանդիսանայ Սփիւռքի տարբեր հայագաղութներու միջեւ եւ ստեղծէ գործակցութեան եւ իրարօգնութեան այնպիսի մթնոլորտ մը, որ ապահովէ ազգաշէն ծրագիրներու իրագործումը: Բնականաբար ներկայ Հայաստանը ունի իր կատարելիք դերը այս ուղղութեամբ, երբ ան ի վիճակի ըլլայ ձեռք մեկնելու Սփիւռքին, թօթափելէ ետք իր յառաջխաղացքը կասեցնող բոլոր արգելքները:
Կեդրոնի տնօրէն Դոկտ. Անդրանիկ Տագէսեան իր բացման խօսքին մէջ անդրադառնալով գիտաժողովի զեկոյցներուն, այսպէս կը բնութագրէր զանոնք. ՙԱնոնք չեն սահմանափակուիր լոկ գիտելիքի փոխանցմամբ: Այդ գիտելիքին մէջ կայ գնահատանք` իրագործուածին հանդէպ, պայքար` գոյատեւումի, ճիչ` աջակցութեան, կոչ` որոնումի, թելադրանք` խորաթափանց եւ այլատեսակ վերլուծումներու, մարտահրաւէր` գալիքի՚: Այդպիսին էին բազմազան եւ բազմաբնոյթ զեկոյցները, որոնք քննարկումներու բովէն ալ անցնելով ստեղծեցին համապատասխան աշխուժ եւ կենսունակ մթնոլորտը, որ ապահովեց գիտաժողովին հեզասահ ընթացքը: Թէեւ կարելի էր փոխանակ երկու օրուան, աշխատանքները տարածել երեք օրերու վրայ` նուազ խճողելով օրուան յագեցած յայտագիրը, որպէսզի մասնակիցներն ու ունկնդիրները կարենային առաւել խորութեամբ եւ կեդրոնացումով հետեւիլ ակադեմական լուրջ ծրագրին: Այս առիթով տեղին է մատնանշել չափազանց սակաւաթիւ ներկայութիւնը լիբանանահայ համայնքի ներկայացուցիչներուն, յատկապէս` երիտասարդական, մշակութային ու կրթական շրջանակներէն: Այս մէկը կարեւոր իրադարձութիւն մըն էր գաղութի կեանքին մէջ եւ որպէս սփիւռքահայ մայր գաղութ կþարժէր որ աւելի մեծ թիւով մասնակիցներ իրազեկ դառնային արծարծուած նիւթերուն ու տուեալ գաղութներու խնդիրներուն:
Հայկազեան Համալսարանի նախագահ Վեր. Դոկտ. Փօլ Հայտոսթեանի ողջոյնի խօսքը կþընդգրկէր նաեւ թելադրականութիւն մը` ապագայ գիտաժողովներու կազմակերպման կապակցութեամբ: Ան կþընդգծէր. ՙՄեր տարիներու գիտաժողովները կազմակերպուած են պատմութեան, քաղաքականութեան, աշխարհագրութեան, տնտեսագիտութեան, սփիւռքագիտութեան, արուեստներու եւ այլ նիւթերու ուսումնասիրութեան մարզերուն եւ անոնց հանդիպման կէտերու սերտողութեան նպատակաւ: Մեր լսած զեկուցումներուն մէջ թերեւս նուազ շեշտ դրուած է հոգեբանութեան, աստուածաբանութեան եւ մարդաբանութեան մարզերուն վրայ: Հոն ուր երկու հայ գիտաժողովի համար կը հաւաքուին, հոն կը ծնի նոր հայկական յուշահանդէս մը, պատմութիւն մը, ազգային նիւթերու քոնկրէս մը, ներուժ մը՚: Վեր. Հայտոսթեանի տեսլականն ու յանձնառութիւնը սոյն գիտաժողովներուն ի խնդիր, կþապահովեն անոնց շարունակականութիւնը եւ արդիւնաւէտութիւնը ապագայի հայ ազգային եւ համագաղութային կեանքին մէջ:
Գիտաժողովի պաշտօնական բացման հանդիսութեան հիւր դասախօսն էր Արմինիըն Նեշընըլ Ինսթիթիութի (ANI) տնօրէն, ցեղասպանագէտ Դոկտ. Ռուբէն Ատալեան, որ ՙBy the Nile and the Sea, the Currents and Tides of Modernity and the Role of the Armenian Diaspora of Northeast Africa՚ վերնագրեալ դասախօսութեամբ բազմակողմանի մօտեցումով եւ խոր վերլուծումով ներկայացուց ափրիկեան երկիրներու անցած վերջին երկու դարերու քաղաքատնտեսական եւ ընկերամշակութային համապատկերը: Խորանալով Ափրիկեան Եղջիւրի երկիրներու արդիականութեան ձգտող վերիվայրումներուն եւ հայ փոքրամասնութիւններու եւ պետական դէմքերու հակազդեցութիւններուն` ան անդրադարձաւ նաեւ այդ երկիրներէն Եգիպտոսի, Սուտանի եւ Եթովպիոյ մէջ տեղի ունեցած ազգայնականութեան հոսանքներուն, որոնց հետեւանքները ծանր անդրադարձ ունեցան հայ համայնքներուն վրայ: Տնտեսութեան ազգայնացումը մեծ պատճառ էր այդ երկիրներու հայաթափութեան: Այդ համայնքները մեծ դեր կատարած էին համաշխարհային երկու պատերազմներուն մեծապէս տուժած հայ ժողովուրդի զաւակներուն` անոնց հասցնելով մարդասիրական մեծ ծառայութիւններ: Իրենց տնտեսական բարգաւաճ կեանքը - որ զերծ մնացած էր երկու պատերազմներուն պատճառած ցնցումներէն - առիթը տուաւ լայն օժանդակութիւններով հասնելու իրենց պապենական հողերէն բռնահանուած ու ցեղասպանութեան ենթարկուած հայ ժողովուրդի զաւակներու մնացորդացին: Ատալեան կþըսէ. ՙԱփիրկեան հայագաղութներու միջին դասակարգի այս մասնագէտներու եւ արհեստավարժներու պատկանող հայ ժողովուրդի զաւակներու արժեհամակարգը եւ ընկերային նկարագիրը զիրենք դարձուցին չափազանց յաջող իրենց գործառնութեանց մէջ: Միաժամանակ, ասիկա հանդիսացաւ նաեւ դրդապատճառըª դառնալու անմեղ զոհերը շրջանի ազգայնականութեան բոցավառող հոսանքներուն եւ տնտեսութեան ազգայնացման ահաւոր իրականութեան՚:
Դոկտ. Ատալեանի սպառիչ դասախօսութիւնը վաւերագրական փաստաթղթային լուսանկարներով եւ քարտէսներով ամբողջացած, անհրաժեշտ ենթահողը հանդիսացաւ յաջորդող 26 զեկոյցներուն:
Տրուած ըլլալով, որ կարելի չէ անդրադառնալ գիտաժողովի բոլոր զեկոյցներուն յօդուածի մը պարունակին մէջ, պիտի ջանամ կարգ մը մատնանշումներ կատարել եւ խորհրդածութիւններ փոխանցել գիտաժողովի ընթացքին ձեռք բերուածին վերաբերեալ:
Զեկոյցներու կարեւոր մասը կը պատկանէր Եգիպտոսի հայագաղութին: Ասոնք գերակշռող էին թէ՛ որակով եւ թէ՛ քանակի տեսակէտէն: Յստակ է, որ Եթովպիոյ եւ Սուտանի հայագաղութներու ուսումնասիրութիւնը իր նախնական քայլերուն մէջն է եւ կը զգացնէ կարիքը յաւելեալ ճիգերու` զանոնք լուսարձակի տակ առնելով արդարութիւն կատարելու անոնց ձեռքբերումներուն, ազգի կեանքին մէջ:
Դոկտ. Ճոն Արմաճանիի զեկոյցը` ՙՍուտանի եւ Եթովպիոյ Սահմանադրութիւնները եւ Փոքրամասնութիւններու Իրաւունքները՚ նիւթով, որ յատուկ կերպով այս գիտաժողովի կազմակերպիչներուն թելադրութեամբ պատրաստուած էր, լաւ սկիզբ մըն է տուեալ երկիրներու վերաբերեալ կատարուելիք ապագայ ուսումնասիրութիւններուն համար: Այս ծիրին մէջ կþիյնայ նաեւ երիտասարդ Աննա Աւագեանի ՙՍուտանի Հայօճախը՚ զեկոյցը: ՙՍուտանի Հայերը ԺԹ.-Ի. Դարերուն՚ խորագրուած զեկոյցը Դոկտ. Մուհամմատ Ռիֆաաթ Ալիմամի, որ հանրածանօթ է Եգիպտոսի ակադեմական շրջանակներուն, տեղի չունեցաւ զեկուցաբերին բացակայութեան պատճառաւ: Դոկտ. Ալիմամ կը նկատուի անաչառ պաշտպանը եւ ջատագովը հայ ժողովուրդի դատին եւ համաշխարհային քաղաքակրթութեան բերած անոր կարեւոր նպաստին:
Գիտաժողովի Եթովպիոյ բաժնին մէջ իր ներդրումը ունեցաւ Դոկտ. Պորիս Աճեմեանը, որ տնօրէնն է Փարիզի ՀԲԸՄ Նուպարեան Մատենադարանին: Անոր ներկայացուցած զոյգ դասախօսութիւնները, որոնք քսան տարիներու ուսումնասիրութեանց արդիւնք էին` ՙԳաղթի Յուշեր. Քսաներորդ Դարու Եթովպիոյ մէջ Հայերու Օճախի մը Յառաջացումը՚, ինչպէս նաեւ ՙԱրքային Փողերախումբը եւՀայերու Օգտագործումը Եթովպիոյ Արտաքին Քաղաքականութեան մէջ (Ի. դար)՚ ցարդ գրեթէ բոլորովին անկոխ եւ անմշակ մնացած մարզերու յայտնաբերումը կը կատարէին որպէս նախնական աղբիւր Եթովպիոյ մասին ըլլալիք ապագայ ուսումնասիրութիւններուն: Հետաքրքրական էր նաեւ Ռուբինա Սվաճեան-Քինկուէլի զեկոյցը իր հօր` Պետրոս Սվաճեանի, կեանքին նուիրուած, որ կայսր Հայլէ Սիլասէի ոսկերիչն էր: Ան իր պրպտումներով յայտնաբերած է իր հօր ստեղծագործութիւններէն, որոնցմէ ոմանք կը գտնուին տարբեր երկիրներու պետական թանգարաններուն մէջ եւ նուիրուած էին Եթովպիոյ կայսրին կողմէ:
Ուշագրաւ յաւելում մըն էր Եթովպիոյ հայ համայնքի ներկայացուցիչ Վարդգէս Նալպանտեանի դասախօսութիւնը` եթովպահայութեան կեանքին նուիրուած: Նալպանտեան կը հանդիսանայ ապրող պատմութիւնը գաղութին: Իր ունեցած հարուստ ծանօթութիւններն ու արխիւները, քարտէսներն ու նկարները եւ անձնական յուշերը, ծառայելու են լուրջ հետազօտութեանց որպէս սկզբնաղբիւր: Ան կը յամառի մնալ Ատիս Ապապա, հակառակ իր ընտանիքին հանդէպ իշխանութիւններուն գործադրած կալուածներու բռնագրաւումներուն եւ կատարած անիրաւութիւններուն: Հարիւր հոգի հաշուող Եթովպիոյ գաղութի որպէս առաջնորդը ան ճիգ չի խնայեր պահելու եկեղեցին, դպրոցն ու ակումբը որպէս հայապահպանման ամրոցներ:
Գիտաժողովի առանձնայատկութիւններէն էր երիտասարդներու ընդգրկումը որպէս զեկուցաբերներ, ինչպէս նաեւ զեկոյցները` երիտասարդական շարժումներու շուրջ:
Հետաքրքրական էր զուգորդութիւնը Գահիրէի` ՙՀոկտեմբեր՚ (1975-1980) եւ Պէյրութի մէջ լոյս տեսած ՙԵրիտասարդ Հայ՚ (1969-1975) երիտասարդական թերթերուն առնչութեամբ: Ասիկա հրամցուեցաւ մտաւորականներ Թովմաս Զաքարեանի եւ Ժիրայր Դանիէլեանի կողմէ: Զոյգ հանդէսներու խմբագիրներն ու խմբագրական կազմերը նոյնանման առաջադրանքներով ճամբայ ելած էին իրարմէ անտեղեակ: Կուսակցական կաղապարումէ զերծ եւ անկախ մտածողութեամբ օժտուած երիտասարդական այս շարժումները նոր մտածողութիւն յառաջացուցին հայ կեանքէն ներս, քննադատելով երէցներու գործելաձեւը եւ նոր ու ստեղծագործ որոնումներու մղելով հայ հաւաքական ազգային կեանքը:
Երեւոյթ էր Ասփէ Ճիզմէճեաի զեկոյցը` ՙՀայ Ինքնութեան Հարցը Եգիպտոսի Հայօճախին Մէջ՚ նիւթով: Յատուկ հարցաթերթիկներէ խմբագրած պատասխաններու հիման վրայ, երիտասարդ ուսումնասիրողը բացայայտեց Եգիպտոսի հայօճախին պատկանող երիտասարդ անդամներու բազմամշակութային էութիւնը, որ առհասարակ տեղայնացուած բնոյթ ունի եւ կը քննէ, թէ անոնք ինչպէս կþապրին իրենց հայկական ինքնութիւնը: Ճիզմէճեան կը հարցադրէ այդ կենսաձեւի ճշդութիւնը եւ քննելով հայօճախի ընկերային եւ մշակութային կեանքըª զայն կը տեղաւորէ եգիպտական տեղական ընկերութեան հետ իր փոխյարաբերութեան եւ առնչութեան ենթահողին մէջ: Ի վերջոյ կը հաստատէ, որ արդեօք հայկական ինքնութիւնը եւ Հայոց Ցեղասպանութեան ճանաչման համար մղուած պայքարը զիրար կþամբողջացնեն եւ անքակտելիօրէն կապուած են իրարու:
Վաւերագրական նշանակութիւն ունէր երիտասարդ Այգ Զաքարեանի ՙԵգիպտահայ Համալսարանականները՚ նիւթով զեկոյցը: Առհասարակ մեր տրամադրութեան տակ չունինք նման աշխատասիրութիւններ միջինարեւելեան երկիրներու հայ ուսանողութեան վերաբերեալ: Այստեղ վիճակագրական տուեալներով ներկայացուեցան եգիպտահայ համալսարանականներու յաճախած եգիպտական եւ արտասահմանեան համալսարանները, մասնագիտութիւնները, ինչպէս նաեւ դիմագրաւած խոչընդոտները, համայնքին կեանքին մէջ համարկուելու ճիգերը, ասպարէզային կարելիութիւնները եւ 21-րդ դարու պարտադրանք հանդիսացող ուսանողութեան ձեռք բերելիք հնարամտութիւններն ու ճարտարութիւնները:
Ուշագրաւ էր Եգիպտոսի հայութեան նուիրուած զեկոյցներուն մէջ Արմին Քրէտեանի ՙՄարդահամարներու Ընթերցումը. 1906-07ի Գահիրէի Հայոց եւ 1911-ի Աղեքսանդրիոյ Հայոց Մարդահամարները՚: Այս արխիւները կը վկայեն եգիպտահայ գաղութի կազմակերպուած վիճակին մասին` Ա. Աշխարհամարտէն առաջ: Գաղութը մեծ թիւով հայեր կրցաւ ընդունիլ 1895-96-ի եւ 1909-ի օսմանեան ջարդերէն ետք, որուն պատճառաւ մեծ աճ արձանագրեց եգիպտահայութիւնը Ի. դարասկիզբին: Կարգ մը հարցադրումներ կը բխին սոյն մարդահամարներու սերտողութենէն, թէ այնտեղ նշուած ընտանիքներու ժառանգորդները ներկայիս ի՛նչ պատկեր կը ներկայացնեն եւ որքանով կրնան օգնել գաղութի պատմական տուեալներու մէկտեղման եւ արձանագրութեան: Հարց է, թէ որքան ժամանակ կրնան դիմանալ սոյն մարդահամարներու ձեռագիրները: Զեկուցաբերը կոչ կþընէր անյապաղ թուայնացնելու զանոնք, որպէսզի անոնք մատչելի ըլլան հաւասարապէս թէ՛ հանրութեան եւ թէ՛ հետազօտողներուն:
Նոյն մտահոգութիւնը կþարտայայտէր նաեւ Գոհար Աւագեանը, որ ՙՀայաստանի Ազգային Արխիւի Եգիպտահայ Նիւթերը եւ Եգիպտոսի Հայոց Առաջնորդարանի Արխիւային Նիւթերը՚ զեկոյցով կը շեշտէր կարեւորութիւնը Սփիւռքի հայ համայնքներու արխիւային ժառանգութիւնը պահպանելու եւ հայ պատմագրութեան ու ընդհանրապէս հայագիտութեան համար մատչելի դարձնելու հարցին: Յիշատակութիւն եղաւ 2006-12-ին կատարուած աշխատանքներուն մասին` Մեծի Տանն Կիլիկիոյ Կաթողիկոսարանի եւ Համազգային Մշակութային Միութեան արխիւներուն մէջ: Իսկ 2017-էն սկսեալ Գահիրէի Հայոց առաջնորդ գերաշնորհ Աշոտ եպիսկոպոս Մնացականեանի նախաձեռնութեամբ նման աշխատանքներ կը կատարուին Գահիրէի Հայոց Առաջնորդարանի արխիւներուն մէջ: Զեկոյցը կը ներկայացնէ Առաջնորդարանի արխիւին տակաւին գիտական շրջանառութեան մէջ չմտած աղբիւրագիտական նշանակալի հարստութիւնը ոչ միայն եգիպտահայ համայնքի ներքին կեանքի, այլեւ համահայկական տարողութիւն ունեցող տարբեր մարզերու մասին:
Սոյն երկու զեկուցաբերներու կոչերը իւրայատուկ հնչեղութիւն տուին եւ իրենց ազդու ձայնը միացուցին Միջին Արեւելքի համայնքներու արխիւներու ճակատագրին շուրջ, նախանձախնդիր ազգայիններու բարձրացուցած ահազանգին, զանոնք անյապաղ թուայնացնելու եւ հանրութեան սեփականութիւնը դարձնելու անյետաձգելի նախաձեռնութեան:
Շատ մեծ շահեկանութիւն ունէր Դոկտ. Նայիրի Համբիկեանի զեկոյցըª նուիրուած Սփիւռքի հայկական ճարտարապետութեան ճակատագրին: Անոր ներկայացուցած Մարմինայի հայկական պատմական գերեզմանատան օրինակը խօսուն էր եւ ուսանելի Սփիւռքի տարածքին գտնուող ճարտարապետական կոթողներուն պահպանութեան առնչութեամբ: Դոկտ. Համբիկեան որպէս ճարտարապետ կը գլխաւորէ Գահիրէի Ազգային Առաջնորդարանի կողմէ հովանաւորուած գերեզմանատան վերականգնումի աշխատանքները: Այդ ծիրէն ներս կատարուած յայտնաբերումները կը վկայեն եգիպտահայ համայնքի բազմաշերտ պատմութեան ընթացքին իրագործուած հայ ճարտարապետական արուեստի այլազան ոճերու դրսեւորումը 19-րդ եւ 20-րդ դարաշրջաններուն:
Վերականգնումի այս անգնահատելի փորձառութիւնը թելադրական է Սփիւռքի մէջ գտնուող բոլոր հայկական կառոյցներու հանդէպ նմանօրինակ վերաբերմունքի եւ նախանձախնդիր կեցուածքի որդեգրման համար, որպէսզի մեր ժողովուրդին կառուցած յուշարձանները ժամանակի փոշիին տակ մնալով չանհետանան, այլ դառնան սփիւռքահայ ճարտարապետական ժառանգութեան կենդանի եւ խօսուն վկաները բոլոր ժամանակներուն համար:
... ՙԵգիպտոսի, Սուտանի եւ Եթովպիոյ Հայերը՚ գիտաժողովը իր շօշափած այլազան նիւթերով, բարձրորակ մատուցումով եւ ակադեմական մակարդակով հարստացնող եւ գօտեպնդող փորձառութիւն մը հանդիսացաւ մասնակիցներուն համար: Ամէն գնահատանքէ վեր է Հայկազեան Համալսարանի Սփիւռքի Ուսումնասիրութեան Կեդրոնի տնօրէնութեան թափած ճիգերը նման բարձրորակ գիտաժողովներու կազմակերպման մէջ: Գալուստ Կիւլպէնկեան Հիմնարկութիւնը, լաւագոյնս գնահատելով սոյն աշխատանքներու կարեւորութիւնը, կþապահովէ անոնց շարունակականութիւնը, յայտկացնելով անհրաժեշտ օժանդակութիւնը:
Սպասելով յառաջիկայ տարիներու համար նախատեսուած ծրագիրներու իրագործման, կը մաղթենք նոր ու եռուն տարեշրջան մը 2018-2019-ի ընթացքին:
Ազատուհի Սիմոնեան
