12.09c
Երեվան
չրք, հկտ 15
Յիշողութեանս հայելիին մէջ երկու բան զիս կապած է հօրենական մեծ հօրս: Մին` նկար մըն է, միւսը՝ շատ յուզիչ, ոմանց համար թերեւս զուարճալի թուացող դրուագ մը:
Ես այս մեծ հօրս չեմ յիշեր որ անձամբ տեսած եմ: Ամէն անգամ որ հայրս իր ընտանիքին պատմութիւնը պատմէր, մեծ հայրս, մեծ մայրս եւ իրենց հինգ զաւակները ընտանեկան նկարի մը մէջէն ինծի կը նայէին:
1946-ին, Հայաստան ներգաղթի կարաւանով մեկնումի նախօրեակին, նկարուած այդ նկարը հօրս ընտանիքէն մեզի մնացած թանկագին ժառանգ մըն էր:
Նոյն նկարին մէջ էր հայրս իր ծնողքին, երկու եղբայրներուն եւ երկու քոյրերուն հետ: Երկու հօրաքոյրներուս ձեռքին ալ անծանօթ տղամարդու մեծադիր նկարներ կային:
«Նկարին մէջ նկար» կը զարմանայի ես ընտանեկան նկարին մէջ զինուորական տարազով եւ խիստ նայուածքով շիտակ աչքերուս մէջ նայող այդ տղամարդոց նկարներուն նայելով: Հայրս, իր քոյր-եղբայրներուն անունը տեսակ մը կարօտալի գորովանքով տալէն ետք, պարզապէս հետաքրքրութիւնս գոհացնելու համար, զսպուած բարկութեամբ ու ջղային-արագ շեշտով մը կ՛աելցնէր.
-Իշտէ աս ալ Սթալինն է, միւսն ալ Ճենարալ Բաղրամեանն է – մեծնաս նէ կը հասկնաս: Իբր թէ մենք ալ մէկ շաբաթ վերջը Հայաստան պիտի երթայինք – չեղաւ, չեղա՛ւ: Ես նոր ամուսնացած էի, մեզի զատէն ընտանիք հաշուեցին եւ զատ թուղթեր գրեցին: Պզտիկ տարիքէս հօ՛րս կարօտ մնացի, հիմա ալ՝ ամբողջ ընտանիքէս – կ՛ըսէր ու ոտքի ելլելով աղօթքը աւարտողի յարգանքով նկարը իր տեղը կը դնէր:
Հայրիկին ծունկերուն քով նստած պատմութիւն լսելու վայելքը երկարացնելու ջանքով կ’աղաչէի.
-Հայրի՛կ, հելէ պատմէ ի՞նչպէս հայրդ սրճարանէն տուն կանչեցիր,– կ՛ըսէի: ... Եւ պատմութիւնը կը սկսէր քիչ մը դժկամութեամբ, քիչ մըն ալ մօրս միջամտութեամբ.
– Դժուար, շատ դժուար է, աղջի՛կս, ինծի համար տխուր այդ դէպքերը վերապրիլը,– կ’ըսէր, եւ սակայն տեղի կու տար իմ եւ մեծ եղբօրս խնդրանքին:
Հազիւ երկու թէ երեք տարեկան եմ եղեր...:
Եւ ծայր կու տար պատմութեան կծիկը: ... Ուրեմն 1916-ին երբ հայրս՝ Գէորգը, հազիւ երեք տարեկան էր, մեծ հայրս՝ Քիլիսցի Կիվրիկը, Հայկական Լեգէոնի կամաւոր կ՛արձանագրուի: Այդ օրերուն հայրենիք մը ունենալու հեռանկարով հայրենասիրական ոգին այնքան շեշտուած ու համատարած բնոյթ ստացած էր ջարդերէն մազապուրծ երիտասարդներուն հոգիներէն ներս, որ Կիվրիկին աչքին ալ բա՛ն չ՛երեւիր եւ ետին թողլով իր երիտասարդ կինն ու անդրանիկ որդին՝ կամաւոր կ՛արձանագրուի:
«Մահաճիրլիք»ի օրերուն ծնած հայրս (ծննդեան ճիշդ տարեթիւը վստահ չէր գիտեր) կ՛ենթադրէր, որ հազիւ երկու կամ երեք տարեկան պէտք էր ըլլար ինք, երբ իր հայրը, բոլոր միւս կամաւորներուն պէս երազներով խանդավառ, կը հեռանայ տունէն եւ կ՛երթայ միւսներուն հետ՝ կիլիկեան եւ հայկական հողերը ազատագրելու:
Եղեռնի արհաւիրքն ու սարսափը տակաւին աչքերուն խորը թաղուած վերապրող հայերուն համար կապոյտ ու հրաշալի արշալոյսի մը խոստումը կը բերէր Հայկական Լեգէոնին կազմուիլը ու պատառիկ մը ինքնավար հող ունենալու երազը: Արարայի կռիւներուն եւ Հայկական Լեգէոնին կազմութեան եւ աշխատանքներուն հետ առընչուող հարցերն ու այդ ժամանակաշրջանի քաղաքական վերիվայրումները ծանօթ են բոլորին: Այդ օրերուն ֆրանսացիներուն վրայ այնքան վստահութիւն եւ համարում կար, որ ոչ ոք կը կասկածէր մարտական այդ քայլին ձախողութեան:
Սակայն, շուտով երեւան պիտի ելլէր, թէ Ֆրանսայի եւ Անգլիոյ համաձայնուած քաղաքականութեամբ հողեր, սահմաններ կը գծուէին, կը բաժնուէին՝ դարձեա՛լ ու կրկին աւելի գէշ դառնութեան յուսախաբութեան առաջ դնելու համայն հայութիւնը:
Բայց այժմ դառնանք հօրս պատմութեան:
Մեծ հօրս կամաւոր երթալուն մի քանի տարի կ՛անցնի: Ինչ-ինչ պատճառներով կապը կը կտրուի իր եւ մեծ մօրս միջեւ: Ո՛չ մէկ լուր կամ տեղեկութիւն իրարմէ: Օր մըն ալ մեծ մօրս կու գան ըսելու, որ ամուսինը զոհուած է Արարայի ճակատամարտին: Մեծ մայրս, սեւեր հագած, զոհուած ամուսնին սուգը կը պահէ, դուռ դրացի, ազգական՝ Օսաննան, Զէրիֆը, Էլիզը, Ֆահիմէն, Ճէմիլէն կը հաւաքուին երիտասարդ այրին մխիթարելու եւ փոքրիկն Գէորգին օրական սնունդին ճար մը ընելու:
Այդպէս մի քանի տարի ամէն օր աղի արցունք թափելով՝ կեանք մըն է կը քաշքշէ մեծ մայրս՝ երիտասարդ այրի Թրվանտան, ամուսինէն մէկ հատիկ յիշատակ մնացած փոքրիկ տղուն՝ հօրս՝ Գէորգին հետ:
Լուրը կը հասնի թէ՝ «ֆրանսացիները մէկ գիշերուայ մէջ գողի պէս ձգեր գացեր են, ձիերու սմբակին թաղիք կապեր են, որ ձայն հանելով հայերը ոտքի չհանեն»:
Քաղաքականութեան այս յանկարծակի փոփոխութեամբ պատրանաթափ լեգէոնի ողջ մնացած կամաւորները ահաւոր անորոշութեան մը դէմ-յանդիման կը գտնուին:
1920-ական թուականներն են արդէն: Ընտրութիւն կը տրուի կամաւորներուն Ամերիկա երթալու համար արձանագրուիլ կամ վերադառնալ իրենց ողջ մնացած ընտանիքներուն:
Իրականութեան մէջ՝ մինչ այդ մեծ հայրս ողջ մնացողներէն կ՛ըլլայ: Շատ ու շատ այլ կամաւորներուն պէս ինք ալ Ամերիկա երթալու կ՛արձանագրուի՝ մտածելով, որ Քիլիս վերադարձին զինք սպասող մը պիտի չունենայ: Որովհետեւ մինչ այդ իրեն ալ լուրեր հասած կ՛ըլլան, թէ թուրքերը յարձակեր են իրենց տան թաղամասը, ոմանց տուները քանդեր էին, իր երիտասարդ հարսն ու տղան փլատակներուն տակ մնալով մահացեր էին:
Ամերիկա երթալու որոշումէն ետք մեծ հօրս աչքերը գիշերը մինչեւ լոյս քուն չեն տեսներ: Ովկիանոսէն անդին երթալով ծննդավայրէն բոլորովին կտրուելու գաղափարը, իր նորահարսէն ու անդրանիկ զաւակէն մնացած յուշերուն հետ կը շեշտեն իր մէջ կոտտացող կարօտը: Ամերիկա տանող շոգենաւին ճամբայ ելլելէն մի քանի օր առաջ Ամերիկա մեկնելու պատրաստ ընկերներուն դառնալով՝ մեծ հայրս կ՛ըսէ թէ, ինք չի՛ կրնար մեկնիլ առանց իր ընտանիքին – անոնց գերեզմանին «մնաք բարով մը ըսելու»:
Մեծ հօրս ընկերները ի զուր կը փորձեն վտանգաւոր այդ օրերուն նման արկածախնդրական մտադրութենէ մը ետ կեցնելու զինք: Մեծ հայրս անդրդուելի կը մնայ:
-Ես իմ Քիլիսս մէկ հատ մը պիտի երթամ տեսնեմ,– կ՛ըլլայ իր վճռական որոշումը:– Գոնէ կնոջս եւ տղուս գերեզմանը գտնեմ, քար մը դնեմ, «Հայր մեր» մը ըսեմ, գամ: Մի՛ վախնաք, ճամբաները լաւ գիտեմ, ես շուտով կը հասնիմ ձեզի,– կ՛ըսէ ու կ’երթայ:
«Ամերիկա երթալէս վերջ ալ այս կողմերը ո՞վ է եկողը»,– կը մտածէ:
Քիլիս հասնելուն պէս թաղին սրճարանը կ՛երթայ, ծանօթ-բարեկամ կը ճանչնան զինք, եւ ամէնքը ամէն կողմէն կը բացականչեն.
-Օ՜, կինդ սեւեր հագած սուգդ կը պահէ, հիմա ի՜նչ անակնկալի պիտի գայ: Տղադ տեսնես ինչ հասակ նետեր է, եօթը տարեկան մը եղաւ, մօրը պահապան հրեշտակն է, կինդ ալ քեզմէ միակ եատիկէր-յիշատակ տղայովդ կը մխիթարուի, աչքին լոյսին պէս կը պահէ:
– Ի՜նչ, ուրեմն կինս, տղաս ո՞ղջ են,– կ՛ըսէ Արարայրի զինուորը արցունքները պահելով ու կը վազէ իր տան կողմը: Այո՛, ճիշդ է, կիսափուլ, աւերակ էր դարձած տունը, սակայն ողջ էին ե՛ւ տղան, ե՛ւ կինը:
Գիրկընդխառնում, արցունք, պատմութիւններ:
Հայրս մէկ զինուորական համազգեստով անծանօթ տղամարդուն կը նայի եւ մէկ արցունքներով ողողուած կակազող մօրը:
-Ա՛ս – ա՛ս – ասիկա՛ է հայրիկդ, չէ-չէ՛ մեռած չէ՜ մեռած, ո՛ղջ է, ո՛ղջ,– անդադար կը կրկնէր մայրը՝ ցոյց տալով համազգեստով այդ անծանօթ մարդուն:
Պզտիկ Գէորգը շփոթահար կը մնայ: Մեռած հերոս հօր մը մասին մօրը ամէնօրեայ պատմութիւնները վերջ պիտի գտնէի՞ն ուրեմն: Մեռածները ինչպէ՞ս կրնան ողջննալ: Միայն Աստուած Պապային զաւակին ատանկ բաներ կրնար պատահիլ, ըսած էր մայրը, երբ ինք հարց տուած էր, թէ ինչո՞ւ հայրը ետ չի կրնար ողջննալ Յիսուսին պէս: Այս մտածումներէն ազատուելու համար հայրս ինքզինքը սենեակէն դուրս բակ կը նետէ՝ հասակակից ընկերներուն հետ իր խաղը շարունակելու:
Մինչ այդ անհամբեր մեծ հայրս իր բարեկամ-ընկերներուն քով կ՛երթայ օրը չմթնցած կարելի եղածին չափ մնացողները տեսնելու, եւ այս չնախատեսուած անակնկալէն ետք յետագայ քայլերը կարենալ որոշելու:
Շատ չանցած՝ Քիլիսով մէկ լուրը կը տարածուի, թէ Կիվրիկը ողջ է, Թրվանտային ամուսինը տուն եկեր է: Դուռ-դրացի, բարեկամ՝ Օսաննան, Զէրիֆը, Էլիզը, Ֆահիմէն, Ճէմիլէն, կը հաւաքուին Թրվանտային աչքալուսանքի: Տեսնելով որ Կիվրիկը կ՛ուշանայ, մեծ մայրս հօրմէս կը խնդրէ, որ թաղին սրճարանը երթայ՝ հօրը տուն կանչելու:
Հայրս ո՞վ է, ես չեմ գիտեր, հայրս մեռած է,– կ՛ըսէ պզտիկ Գէորգը.
Տղաս, չե՞ս գիտեր, չէ՞ որ քիչ առաջ հոս էր զինուորի հագուստով այդ մարդը: Գնա՛, իրեն ըսէ, որ բարեկամ-դրացի հաւաքուած են, զինք կ՛ուզեն տեսնել:
Հօրս շուարած դէմքը տեսնելով՝ մեծ մայրս հազիւ իր յուզումը զսպելով դարձեալ կը կրկնէ.
-Տղա՛ս, երկու ժամ առաջ որ տեսար, զինուորի հագուստով, բարձրահասակ, սեւ աչքերով, սեւ յօնքերով, պեխաւոր մարդը որ քեզի գրկեց, համբուրեց, իշտէ ատիկա հայրդ է: Շուտ ըրէ, մութը չկոխած գնա-եկուր, բոլորն ալ կը սպասեն կոր: Հայրս կը վազէ թաղին ծայրի սրճարանը: Կ՛անճրկի կը մնայ:
– Այս քանի՜ հատ զինուորական տարազով, սեւ աչք-յօնքով էրիկմարդ կայ հոն: Բայց ո՞ր մէկն է իմ հայրս, ես ինչ գիտնամ,– ինքնիրեն հարց կու տայ հայրս: Բոլոր զինուորներն ալ իրարու կը նմանէին այդ համազգեստին մէջ:
Երկար մտածելու ատեն չէր: Վախնալիք օրեր էին. մութը չկոխած տուն պէտք էր վերադառնար: Մայրը կը սպասէր զինք: Բայց ո՞ր մէկուն քով երթար եւ «Պիզիմ էվէ կէլ- Մեր տունը եկուր» ըսէր:
Վերջապէս քաջութիւն հաւաքած կը մօտենայ սեւ աչք-յօնքով պեխաւոր զինուորի մը:
-«Անամ սէնի իստիեօ՜ր, թէզ, պիզիմ էվէ կէ՛լ» – Մայրս քեզի կ՛ուզէ, շուտ, մեզի եկուր, շուտ հիմա պէտք է երթանք,– կ՛ըսէ հայրս այն ատենուայ իր գիտցած միակ լեզուով՝ քիլիսցիական թուրքերէնով: Զինուորը պահ մը զարմացած կը նայի այսանծանօթ տղեկին – Վստա՞հ ես որ մայրդ զիս կ՛ուզէ,– կը հարցնէ.
– Այո՛, այո՛, շո՛ւտ ըրէ, մութ չեղած տուն պէտք է երթանք,– կ՛ըսէ հայրս ինքնավստահ շեշտով մը եւ անծանօթ մարդուն ձեռքէն քաշելով իր տունը կ՛առաջնորդէ:
Պեխաւոր զինուորը անծանօթ տղեկին ձեռքէն բռնած մեծ հետաքրքրութեամբ կը հետեւի մինչեւ տուն: Տուն հասնելուն՝ արդէն վստահ, որ թիւրիմացութիւն մը կար եղածին մէջ, մարդը փողոցի դրան շեմէն անդին չ՛անցնիր:
- Ի՛շտէ հայրիկս բերի, մամա՛,– փողոցի դուռէն կը պոռայ հայրս. Մի քանի վայրկեան կ՛անցնի, մեծ մայրս կը տեսնէ, թէ Կիվրիկը չ՛երեւիր, սենեակէն ներս չի գար, ձայն կու տայ...
– Քէլէ ի՞նչ թազէ –նոր- փեսայի պէս կը պահուըտիս, ներս եկուր իշտէ՛, ամէն մարդ քեզի կը սպասէ կոր հոս: Հելէ պախ քիմլէր կէլմիշ, Օսաննա, Զէրիֆ, Ճէմի.... եկուր տես մէյ մը ովքեր եկած են,– կ՛ըսէ եւ գլուխը սենեակին դռնէն հազիւ դուրս կ՛երկնցնէ, բակէն դէպի փողոցի դուռը կը նայի եւ ի՜նչ տեսնէ. անծանօթ մարդ մը...
Խօսքը բերնին մէջ կը մնայ:
-Պէ՜ քէլէ, վույ ամա՜ն, կէօզուն քէօր օլմիեա պիրէ եավրըմ – Քա՜ վույ, աչքդ չկուրնայ տղա՛ս. աս որուն առեր տունս բերեր ես,– կ՛ըսէ մեծ մայրս եւ երկու ձեռքերով ամօթէն վայրկենական շիկնած այտերը կը ծածկէ:
Հայրս կրկին շուարած կը նայի: Այս անգամ՝ մէկ շփոթահար մօրը եւ մէկ ալ շիփ – շիտակ, սառած մնացած զինուորականին: Մարդուն աչքերէն արցունք կը վազէր: Հօրս համար բոլորովին նորութիւն էր լացող զինուոր տեսնելը:
– Գէշ մի զգար, պիրէ քոյրիկ, ե՛ս ալ զաւակներս ձգած եկած եմ, ի՛մ ալ զաւակներս զիս մոռցած պիտի ըլլան, եթէ մինչեւ տուն վերադառնալս ողջ մնացած ըլլան, – կ՛ըսէ անծանօթ զինուորականը, հօրս գլուխը կը շոյէ ու ինքզինքը փողոցի դռնէն դուրս կը նետէ:
Մեծ մայրս ձեռքերը ծունկերուն զարնելով կ’ըսէ.
- Քիմլէրըն էվլէրը եըխըլտը, եա րապ – սէպէպ օլանըն էվլէրը պաշլարընա եըխըլա: «Ովքերու տունը քանդուեցաւ, Աստուա՛ծ իմ, պատճառ եղողին տունը գլխուն քանդուի: Անիծուի՛ պատերազմը.․․, կեանքեր խլող, արիւն թափող, ընտանիքները բաժնող, բոլորին թոյն եւ արցունք կլլել տուող այս պատերազմը...»:
... Այսպէս, տարիներ շարունակ, ահա այդ նկարին մէջ նստած մեծ հայրս երեւակայութիւնս կ՛օրօրէր: Մի՛շտ երիտասարդ, առոյգ ու քաջ զինուոր մըն էր ան ինծի համար: Այդպէս ալ ես այդ նկարէն ինծի նայող երիտասարդ մեծ հայրիկ մը միայն ճանչցայ եւ ոչ թէ ճերմկած մազերով մեծ հայրիկ մը, որ իր պատմութիւնները ուղղակի իրմէ կարենայի լսել:
Մեծ հայրս թաղուեցաւ Երեւանի մէջ «Երկաթեայ վարագոյրի» օրերուն: – «Թուրքին պակաս ձգածը Սթալինը շարունակեց»,– կ՛ըսէր հայրս:
Հայրս ալ քսան տարի առաջ (1982-ին) հոս՝ Ամերիկայի Ճօրճ Ուաշինկթըն գերեզմանատան մէջ թաղուեցաւ:
Հիմա թէեւ երկուքն ալ Քիլիսէն շատ-շատ հեռու երկու տարբեր հողակոյտերու տակն են, սակայն հայրս ալ, մեծ հայրս ալ միասի՛ն ինծի կը նային նո՛յն այդ ընտանեկան նկարին մէջէն:
Իւրաքանչիւրին աչքին խորը թաղուած որքա՜ն չպատմուած պատմութիւններ կան տակաւին:
Զարմինէ Գ․ Պօղոսեան
Պրուքլին, Նիւ Եորք, Ապրիլ 3, 2002
«Ազէզէն Ամերիկա» հատորէն
