image

«Լաւատեսութիւնը իմ տկարութիւնն է»Ֆրանսահայ մտաւորականը ծաւալուն հարցազրոյց տուած է Պոլսոյ «Ժամանակ»ին

«Լաւատեսութիւնը իմ տկարութիւնն է»Ֆրանսահայ մտաւորականը ծաւալուն հարցազրոյց տուած է Պոլսոյ «Ժամանակ»ին

Ֆրանսահայ յայտնի մտաւորական, հեղինակաւոր պատմաբան, հայագէտ, հայկական Կիլիկիոյ պատմութեան մասնագէտ, Սորպոնի համալսարանի փրոֆեսէօր եւ Հայաստանի Գիտութիւններու ազգային ակադեմիոյ արտասահմանեան անդամ Քլոտ Մութաֆեան այս օրերուն Երեւան կ՚այցելէ: Առիթը՝ իր հեղինակած «Երուսաղէմը եւ հայերը» գիրքին շնորհանդէսն է, որ նախ Մաշտոցեան Մատենադարանին մէջ կատարուեցաւ, ապա՝ Հայաստանի Ակադեմիոյ Պատմութեան կաճառէն ներս, նախատեսուած է նաեւ գիրքը ներկայացնել Հայաստանի Գեղարուեստի ակադեմիոյ մէջ: Անուանի պատմաբան-հայագէտը Հայաստանի Հանրապետութեան նախագահ Վահագն Խաչատուրեանի հրամանով պարգեւատրուեցաւ նաեւ «Մովսէս Խորենացի» շքանշանով, Երեւանի մէջ մասնակցեցաւ Համաշխարհային հայկական առաջին գագաթնաժողովին, ունեցաւ զանազան հանդիպումներ:

Քլոտ Մութաֆեանի՝ Երեւանի մէջ գտնուելու ժամանակաշրջանը համընկնեցաւ Երուսաղէմի հայոց պատրիարքարանին մէջ «Հելէն եւ Եդուարդ» թանգարանի վերաբացման, որ տեղի ունեցաւ 23 հոկտեմբերին, երկար տարիներու նախապատրաստական աշխատանքներէն ետք: Այդ աշխատանքներուն իր անմիջական մասնակցութիւնը ունեցած է Քլոտ Մութաֆեան, որուն Երուսաղէմի Հայոց Պատրիարք Ամեն. Տ. Նուրհան Արք. Ս. Մանուկեան առաջարկած էր զբաղիլ երկար տարիներ չգործող թանգարանին վերաբացման գործերով: Ֆրանսահայ պատմաբան Յարութիւն Գէորգեանի եւ թանգարանագէտ Յարութ Պեզճեանի հետ վարած են աշխատանքները, սակայն, երկու անուանի հայ պատմաբանները չեն հրաւիրուած թանգարանին բացման:

Երեւանի մէջ, «Երուսաղէմը եւ հայերը» արժէքաւոր գիրքին, Մութաֆեանին «Մովսէս Խորենացի» շքանշանի շնորհման եւ Համաշխարհային հայկական գագաթնաժողովէն ակնկալիքներուն մասին հարցազրոյց մը ունեցաք գիտնականին հետ: Ստորեւ կը ներկայացնենք սոյն հարցազրոյցը։

 

*

-Պարոն Մութաֆեան, նախ կը շնորհաւորենք Հայաստանի պետական պարգեւ «Մովսէս Խորենացի» մետայլին արժանանալու առթիւ, ի՞նչ կը նշանակէ անիկա ձեզի համար:

Շնորհակալ եմ, մարդիկ կը գնահատեն իմ վաստակս, ես ալ ուրախ եմ ատոր համար: Ուրիշ պարգեւներ ալ անշուշտ ստացած եմ, այս մէկը համընկնեցաւ 80-ամեակիս:

 

-Փաստօրէն Երեւանի մէջ ձեւով մը նշուեցաւ նաեւ ձեր յոբելեանը, որ ուրիշ տեղ մը այս տարի չնշուեցաւ յատուկ ձեռնարկով:

Ես կարեւորութիւն չեմ տար: Եթէ առաջարկեն, կազմակերպեն՝ կը համաձայնիմ, թէ ոչ՝ մասնաւոր բան մը չեմ նախաձեռներ:

 

-Պատերազմէն ետք այս ձեր երկրորդ այցն է Հայաստան: Ինչպէ՞ս տեսաք այս անգամ երկրին մթնոլորտը:

Ես պատերազմի օրերուն ալ հոս էի, անմիջապէս կը տեսնէի այդ երթերը, «Յաղթելու ենք» արշաւները, եւ շատ զարմանալի էր, այդ օրերուն ո՞վ պիտի հաւատար, որ յաղթելու ենք, քանի որ ուժերուն յարաբերակցութիւնը յստակ էր: Ապագան ցոյց կու տայ, թէ ո՛վ յանցանք ունի եղածին մէջ:

Անցեալ տարի երբ եկայ, աւելի լարուած էր մթնոլորտը, քան՝ այս տարի եւ կարծես արտագաղթն ալ քիչ մը կեցած է: Չեմ գիտեր, այդպիսի տպաւորութիւն ունիմ:

 

-Հայաստանը խաղաղութեան դարաշրջան պիտի մտնէ՞, ձեր կարծիքով:

Ատիկա պատմաբանի գործ չէ, ռազմական, քաղաքական գործիչներու գործ է, բայց կը կարծեմ, որ Հայաստանը կը մնայ մօտաւորապէս իր սահմաններուն մէջ, առայժմ, բայց Արցախի խնդիրը վախնամ անյոյս է, թերեւս փոխզիջում պիտի ընեն, ազէրիներուն անցնի եւ ատոր փոխարէն Հայաստանի սահմանները ապահով ըլլան: Որքանո՞վ կարելի է վստահիլ… մնացածը չեմ գիտեր: Լաւ լուրը այն է, որ Արեւմուտքը վերջապէս արթնցաւ, մանաւանդ Ամերիկայի Միացեալ Նահանգները, քիչ մըն ալ Ֆրանսան: Ես միշտ լաւատես եմ եւ ատիկա իմ թուլութիւնս է, կ՚օգնէ ինծի:

 

-Իսկ Համաշխարհային հայկական գագաթնաժողովին մասնակցութիւնը ի՞նչ յոյսեր ներշնչեց հայութեան խնդիրներու լուծման առումով:

Ես մեծ սպասելիքներ ունէի մանաւանդ սփիւռքէն մասնակիցներուն առումով եւ շատ հիասթափուեցայ, երբ տեսայ, որ անուանի հայագէտներ, պատմաբաններ չկային: Ես հրաւիրուած չէի, Մարսէյլէն ընկերս առաջարկեց մասնակցիլ, գացի, մտածելով որ աշխարհէն անուանի մարդիկ պիտի տեսնեմ, միտք պիտի տեսնեմ, բայց հիասթափուեցայ: Քանի մը լաւ անձնաւորութիւններ անշուշտ կային, բայց մտաւորականութիւնը, սփիւռքի գիտական միտքը բացակայ էր: Մինչդեռ սփիւռքի հարստութիւնը այդ է՝ դուրսը ամէն միջավայրի մէջ լաւ-լաւ գաղափարներ ունին, հոս չէին եկած: Թերեւս ինծի համար էր, որ հետաքրքրական չէր, յուսանք՝ դրական արդիւնքներ կու տայ:

 

-«Երուսաղէմը եւ հայերը» գիրքը ինչպէ՞ս ստեղծուեցաւ:

Սկիզբը գիրքին գաղափարը չէր, այլ՝ Երուսաղէմի հայկական թանգարանին վերաբացումը: 1970-ականներուն երբ այցելած էի Երուսաղէմի «Մարտիկեան» թանգարանը, շատ հիասթափուած էի, որովհետեւ վերջապէս Երուսաղէմը Հայաստանէն դուրս ամենահարուստ տեղն է ժառանգութեան առումով, սակայն այն ժամանակ որ այցելեցի, այդ թանգարանին մէջ հետաքրքրական, գրաւիչ բան մը չկար, շէնքն ալ քայքայուած էր: Բարեբախտաբար, գոցեցին այդ թանգարանը անցեալ դարու վերջերուն, եւ մօտ տասը տարի առաջ վերաբացման միտք յայտնած էին, ես ալ առաջարկ ստացած էի մասնակցիլ աշխատանքներուն: Այդ ժամանակ ըսի, որ եթէ վերաբացում ըլլայ եւ նոյն ձեւով ցուցադրուի, ես չեմ հետաքրքրուիր, ըսին՝ ո՛չ, ո՛չ, նոր բան մը պիտի ըլլայ: Համաձայնեցայ պայմանով մը, որ ցուցադրութիւնը պէտք է ներգրաւէ հայկական Երուսաղէմը իր հարուստ ժառանգութեամբ: Եւ մենք երեք հոգինոց խումբ մը կազմեցինք, ես զբաղեցայ մինչեւ Օսմանեան կայսրութեան ժամանակաշրջանի նիւթերով, ընկերս՝ Յարութիւն Գէորգեանը Օսմանեան ժամանակաշրջանը ստանձնած էր եւ մեր միւս ընկերը՝ Յարութ Պեզճեանը, թանգարանագիտական աշխատանքները կը կատարէր: Կ՚երթայինք հոն, կ՚աշխատէինք, բայց յետոյ համաճարակը սկսաւ եւ երկուքուկէս տարի չկրցանք երթալ: Ես տունը սկսայ աշխատիլ, ու երբ կուտակած նիւթին նայեցայ, տեսայ, որ մօտ տասն անգամ աւելի է հաւաքած նիւթս թանգարանին մէջ ցուցադրուելիք նիւթերէն: Թանգարանին աշխատանքները շարունակեցի, բայց որոշեցի պատրաստել զատ գիրք մըն ալ, որ թանգարանին հետ կապ չունի, այսինքն անկախ չէ թանգարանէն, բայց նաեւ թանգարանին պատկերագիրքը չէ, այլ տարբեր բան մըն է, որ թանգարանին գործին զուգահեռ ստեղծուեցաւ: Ի վերջոյ, թանգարանին մէջ ստիպուած ենք ցուցադրել տեղւոյն վրայ եղած նմոյշները, մինչդեռ գիրքին մէջ դրուելիք նիւթին մէջ շատ աւելի ազատ ենք: Ձեւով մը այս գիրքը համաճարակին արդիւնքն է:

 

-Ո՞ր ժամանակաշրջանի նիւթերը ընդգրկուած են գիրքին մէջ:

Գիրքին մէջ ներկայացուցած եմ Երուսաղէմի Հայոց Պատրիարքարանին եւ Սուրբ Քաղաքին մէջ պահուող արժէքաւոր նմոյշները՝ 5-րդ դարէն մինչեւ 16-րդ դարուն սկիզբը: Բոլոր վաւերագիրները կը փաստեն Սուրբ Քաղաքին մէջ հայերուն դարաւոր ներկայութիւնը: Երուսաղէմի զանազան եկեղեցիներուն մէջ հայերէն արժէքաւոր ձեռագիրներու, հայատառ խճանկարներու, Կիլիկիոյ թագաւորներու գաւազաններուն մասին եւ բազմազան այլ նիւթեր կան գիրքին մէջ:

 

-Իսկ ինչո՞ւ չգացիք թանգարանին բացումին:

Ես վերջին անգամ թանգարանի աշխատանքներով Երուսաղէմ գացի՝ որոշելու համար թանգարանին մէջ ցուցադրուելիք դրամագիտական նիւթերը: Դրամագիտութեան հարուստ բաժին մը նախատեսուած է թանգարանին մէջ, շատ հին դրամներ կը պահուին հոն, բայց դասաւորուած չեն: Ես դրամագիտութիւն գիտեմ, բայց ոչ այդքան, եւ առաջարկեցի որ Հայաստանէն կանչեն դրամագէտ Ռուբէն Վարդանեանը, որ աշխարհի լաւագոյն մասնագէտներէն է: «Տեսնենք», ըսաւ պատրիարքը: Ես արդէն զայն կը կոչեմ «տեսնենք-պատրիարքը», ամէն ինչ, ինչ որ առաջարկես՝ տեսնենք, տեսնենք, կ՚ըսէ: Ի՞նչ տեսնենք, ըսի՝ կուզէ՞ք որ լաւ ըլլայ թանգարանը, թէ՞ ոչ: Ուրեմն, ի վերջոյ, Ռուբէնին հետ գացինք, ամէն ինչ որոշեցինք, դասաւորեցինք, յետոյ ես դիմեցի հաշուապահութեան, որպէսզի ճանապարհի իմ ծախսս հատուցեն, չհատուցեցին: Մինչդեռ, թանգարանին վրայ ծախսուած ահռելի գումարին մէջ այդ ծախսը չնչին էր: Բայց իրենք դիրքորոշում որդեգրեցին, չհատուցեցին եւ այս բացումին ալ զիս չհրաւիրեցին, Յարութիւն Գէորգեանն ալ չհրաւիրեցին: Գոնէ բացումէն առաջ կանչէին՝ վերջին ստուգումները կատարէինք, այդ ալ չըրին, առանց ստուգելու, բացին թանգարանը: Հոն թարգմանութիւններ եղած են, նիւթերը հինգ լեզուներով թարգմանեցինք, ես, անշուշտ, ֆրանսերէնի թարգմանեցի, պիտի ստուգուէր այդ ամէն ինչը, միւս լեզուները, շատ ստուգելու բաներ կային: Թանգարանին հովանաւորներն ալ դրամը տուին իրենց եւ չհետեւեցան գործին, անոնք պիտի չընդունէին մեզ չհրաւիրելը:

 

-Բայց ձեր ներդրումն է այդ թանգարանին մէջ, ամէն մարդ գիտէ:

Ամբողջ գործը մենք ըրինք եւ մեզ չհրաւիրելը, նաեւ վերջին ստուգումներ չկատարելը ուղղակի տգիտութեան արդիւնք է: Մենք այդ գանձերը վեր հանելու, ցուցադրութեան պատրաստելու վրայ տարիներով աշխատեցանք, նկատի ունենալով, որ Հայաստանէն դուրս մեր ամենահարուստ ու արժէքաւոր թանգարանն է, մանաւանդ ձեռագրատունը՝ չտեսնուած վայր է: Աշխարհի մէջ եօթը Թորոս Ռոսլինի նկարազարդած մատեան կայ, որոնցմէ չորսը Երուսաղէմ է: Ես այդ թանգարանին համար անվճար աշխատած եմ, ամբողջը հայասիրութիւն է իմ ըրածս, եւ որեւէ բան, որ ի նպաստ հայութեան եւ ի նպաստ հայագիտութեան է, հայ մշակոյթի տարածման հարց է՝ ես անվճար կ՚ընեմ: Ուրիշ հարցեր ալ եղան, բամբասանքներ կ՚ընէին պատրիարքին իր շուրջինները իմ մասին, ան ալ առանց ստուգելու կը հաւատար եւ կարծեմ նոր չէ, որ ան զիս կ՚ատէ:

 

-Այսինքն ձեր շուրջ տասը տարուայ աշխատանքը չտեսաք ի՞նչ վիճակի մէջ ներկայացուցած է:

Լուսանկարները տեսայ, բայց լուսանկարներով չես գիտնար, թէ ինչ է արդիւնքը:

 

-Ձեր ուսումնասիրութիւններէն զգալի մաս մը նուիրած էք Մերձաւոր Արեւելքի հայկական գաղթօճախներու պատմութեան հարցերուն, այսօր ինչպէ՞ս կը նկարագրէք հոն հայութեան վիճակը:

Պոլիս լաւ է հայութիւնը, բայց Լիբանանի, Սուրիոյ մէջ շատ ցաւալի է: Տեղւոյն իշխանութիւնները, նոյնիսկ ամենածայրայեղները, զուտ հայատեաց չեն, ուղղակի այդ երկիրներուն վիճակը այսօր ծանր է, եւ այդ երկիրներուն մէջ ապրող ժողովուրդները, անոնց կարգին ալ հայերը, կը տուժեն: Ունիմ բազմաթիւ ընկերներ, որոնք կը գաղթեն, ցաւալի է:

 

-Ֆրանսայի մէջ հայութիւնը կարելիութիւն ունի՞ պահելու իր ինքնութեան հարցերը:

Ֆրանսայի հայութիւնը վերջերս, Արցախի այս վերջին պատերազմէն ետք, քիչ մը արթնցաւ: Բայց ընդհանուր սփիւռքը համախմբման կարիք ունի, պառակտուած է կուսակցական եւ ուրիշ հարցերով: Խորհրդային Միութեան տարիներուն այդ պառակտումը, բաժանումը տեղ մը հասկնալի էր, այսօր հասկնալի չէ: Այսօր սփիւռքը մեծ յանցանք ունի Հայաստանի այսօրուան վիճակին համար, պէտք է ամէն տեղ Հայաստանը պաշտպանէ: Իրենց ապրած երկիրներուն մէջ հայերը մեծ դեր կրնան ունենալ: Ամենահզօր պետութիւններուն մէջ մենք մեծաթիւ հայութիւն ունինք:

 

-Դուք Հայաստան ամէն այցին կը զբաղիք նաեւ ձեր հօր՝ անուանի գեղանկարիչ Զարեհ Մութաֆեանին անունը նոր սերունդին ծանօթացնելով, անոր ժառանգութիւնը տարածելով: Ի՞նչ արդիւնքներ կան, նոր սերունդը կը ճանչնա՞յ:

Դժբախտաբար ո՛չ, որովհետեւ Հայաստանի մէջ շատ չի ցուցադրուիր Զարեհ Մութաֆեանի արուեստը:

Այս այցելութեանս ալ պիտի երթամ Ազգային պատկերասրահ եւ տեսնեմ, թէ ցուցադրութիւններուն մէջ նոր բան մը ընդգրկա՞ծ են Մութաֆեանէն:

Ազգային պատկերասրահը Զարեհ Մութաֆեանէն շուրջ երեսուն գործ ունի, բայց մէկ հատը միայն կը ցուցադրէ: «Տեղ չունինք», կ՚ըսեն: Սփիւռքի բաժնին մէջ Վարդան Մախոխեանէն հինգ հատ նկար կը ցուցադրեն, շատ լաւ նկարներ են, դէմ չեմ, բայց ինչո՞ւ հինգ մեծ Մախոխեան եւ միայն մէկ հատ փոքր Մութաֆեան: Ժամանակակից արուեստի թանգարան ալ պիտի երթամ, անոնք չունին Մութաֆեան, միշտ կ՚ըսեմ, որ պատրաստ եմ նուիրելու, եթէ ցուցադրեն: Կոմիտասի թանգարան-հիմնարկէն շատ հաւնեցան Զարեհ Մութաֆեանէն գործ մը, որ Կոմիտաս ալ կայ մէջը, նուիրեցի իրենց, յաջորդ Հայաստան այցիս անմիջապէս հոն վազեցի՝ տեսնելու ո՛ւր դրած են: Չէին ցուցադրած, ըսին տեղ չունինք, ես ալ ըսի պիտի ցուցադրեմ այլ առիթներով, ետ տուին գործը, անշուշտ, ատիկա իրենց կը պատկանի, քանի որ ստորագրած եմ, բայց իմ քովս է:

 

-Յաճախակիօրէն կ՚այցելէք Հայաստան, ի՞նչ զգացումներով կը վերադառնաք ամէն անգամ:

Հայաստանը հարազատ է միշտ, բարեկամներու, ծանօթներու կը հանդիպիմ, գիտական միջավայրը շատ ոգեշնչող է, հմուտ, երիտասարդ մասնագէտներ կան եւ այդ առումով լաւատես եմ: Բազմաթիւ ծանօթներ, ընկերներ ունիմ, բայց ամէն անգամ բոլորը չեմ կրնար տեսնել, այնքան շատ են: Հոս շատ կը քալեմ, հաճելի է Երեւանը:

 

-Ձեր արմատներուն մէկ մասն ալ Պոլիս է, հոն ի՞նչ զգացումներ կ՚ունենաք:

Մօրս կողմէն Տամլամեանները կան հոն, ամէն անգամ որ երթամ, կը հանդիպիմ: Պոլիսը հայկական կղզեակ է, կը հիանամ, միշտ կ՚ըսեմ, որ Պոլսոյ հայութեան վրայ կը հիանամ, ինչպէ՛ս կը դիմանան, ինչպէ՛ս կ՚աճին, ինչպէ՛ս մշակոյթը կը զարգացնեն, հակառակ դժուարութիւններուն: Հերոսութիւն է պահելը երկու օրաթերթ, որոնցմէ մին ԺԱՄԱՆԱԿ-ը, հարիւր տարիէն աւելի է կը տպուի: Ֆրանսայի հայութիւնը օրաթերթ չունի, «Նոր Յառաջ»ը կայ, որ շատ լաւ է, բայց շաբաթը երեք անգամ կը տպուի: Սփիւռքի մէջ մամուլը յետընթաց կ՚ապրի, բայց ես ընդհանրապէս լաւատես եմ, ինչպէս ըսի, այդ մէկը ինծի կ՚օգնէ բոլոր հարցերուն մէջ:

 

ՔԼՈՏ ՄՈՒԹԱՖԵԱՆԻՆ ՁՕՆՈՒԱԾ

Երեւանի Մաշտոցեան Մատենադարանի յարկին տակ Քլոտ Մութաֆեանի «Երուսաղէմը եւ հայերը» գիրքին շնորհանդէսին օրը ներկայացուեցաւ նաեւ «Արեւելեան աղբիւրագիտութիւն» շարքի երրորդ հատորը, որ ձօնուած է Մութաֆեանի 80-ամեակին։ Հատորին մէջ ընդգրկուած են արժէքաւոր յօդուածներ՝ նուիրուած հայագիտութեան զանազան խնդիրներու, ներկայացուած է Մութաֆեանի մատենագիտութիւնը, յօդուածներ անոր մասին: Գիտութիւններու Ազգային ակադեմիոյ Արեւելագիտութեան կաճառի պատրաստած այս ժողովածոյին մէջ յօդուածներ կան Գուգարաց աշխարհի, արաբ-հայկական միջնադարեան փոխյարաբերութիւններու, մահմետական կրօնափիլիսոփայական աշխարհայեացքի, հայ-բիւզանդական եկեղեցական բանակցութիւններու, ասորերէնէ կատարուած թարգմանական յիշատակարաններու, Հեթում Ա.-ի դրամներու եւ այլ նիւթերու շուրջ։ Յօդուածներուն հեղինակները Հայաստանի եւ Եւրոպայի առաջատար գիտնականներ են։

 

Անուշ Թրուանց
«Ժամանակ»/Պոլիս