10.09c
Երեվան
չրք, հկտ 15
Մասուդ Փեզեշքեանի այցը Երեւան պէտք է մեկնաբանել իբրեւ բազմաշերտ ռազմավարական քայլ․
• Իրանի նախագահը ներքին լսարանին դիմաց կը յայտարարէ, որ Իրանի շահերը չեն զոհաբերուիր ԱՄՆ-ի հետ բանակցութիւններուն մէջ։
• Ան Հայաստանի իշխանութիւններուն կը վստահեցնէ, որ Թեհրան կը մնայ անոնց կողքին եւ կը պահէ «կարմիր գիծեր»ու յստակութիւնը։
• Ատրպէյճանին եւ Թուրքիոյ կը փոխանցէ զգուշացում, որ Իրանը չի պատրաստուիր հանդուրժել սահմանային շրջափակում։
• Իսկ Ուաշինկթընին կը յուշէ, որ Կովկասի մէջ Իրանի ներկայութիւնը անփոխարինելի է։
Վերջապէս Իրանի իրական մտավախութիւնը ոչ թէ միայն Ատրպէյճանի յարձակողական քաղաքականութիւնն է, այլ այն հեռանկարը, որ արտաքին պայմանաւորութիւններու ճնշումով իր տարածաշրջանային դերակատարութիւնը կը նեղնայ եւ Իրանի նախագահին Երեւան այցը այդ մտավախութեան հակազդեցութիւնն է․ դաշնակիցներուն վստահեցնել եւ հակառակորդներուն զգուշացնել։
Անցնող օրերուն Իրանի Իսլամական հանրապետութեան նախագահ՝ Մասուտ Փեզեշքեան շտապեց հասնիլ Երեւան։ Ատրպէյճանի հետ իր յարաբերութիւնները «բնականոն» դարձնելէ ետք, կարծէք Իրանի «մեծ վախ»ը ԱՄՆ-ի մէջ համաձայնութեան մը նախաստորագրութեան «հաւանական» հետեւանքներն են։ Արդեօք այդ համաձայնութիւնը «ոտնատակ» ըրա՞ւ Իրանի շահերը։ Ի՞նչ է Իրանի իրական մտավախութիւնը եւ ի՞նչ պատճառներով իրանցի պաշտօնատարներու յայտարարութիւնները արագօրէն փոխուեցան։
Իրանի նախագահ Մասուդ Փեզեշքեանի անակնկալ այցելութիւնը Երեւան շատ աւելի խորքային նշանակութիւն ունի, քան պարզապէս երկու հարեւաններու դիւանագիտական շփում։ Իրանը պատմականօրէն միշտ ուշադրութեամբ հետեւած է Կովկասի իրադարձութիւններուն, քանի որ տարածաշրջանը կը ծառայէ իբրեւ անցումային դարպաս՝ դէպի Ռուսաստան, Թուրքիա, Միջին Ասիա եւ նոյնիսկ Եւրոպա։ Հետեւաբար, որեւէ փոփոխութիւն Հայաստանի, Ատրպէյճանի եւ Վրաստանի ներքին իրադրութեան եւ արտաքին յարաբերութիւններուն մէջ անմիջապէս անդրադարձ կ’ունենայ Իրանի ռազմավարական շահերու վրայ։
Ատրպէյճանի հետ «բնականոնացում» եւ ներքին տարակոյսներ
Վերջին ամիսներուն Թեհրանի եւ Պաքուի միջեւ լարուած յարաբերութիւնները կարծես մեղմացան։ Բազմաթիւ հանդիպումներու եւ բանակցութիւններու շնորհիւ կողմերը յայտարարեցին, թէ պատրաստ են յարաբերութիւնները «բնականոնացնելու»։ Իրանը այս քայլը պարտաւորեցաւ ընել երկու հիմնական պատճառներով.
1. Տնտեսական եւ ջերմուժի շահեր – Ատրպէյճանի ներուժի ցանցերը կը կապուին նաեւ Իրանի հետ, եւ այդ նաւթային խողովակաշարերը Թեհրան անկարող է անտեսել։
2. Ապահովութեան ճնշումներ – Իրանի հիւսիսային սահմանները լարուած պահելու փոխարէն, Պաքուի հետ «հանգիստ» վիճակը Թեհրանին հնարաւորութիւն կու տայ աւելի մեծ ուժ եւ ուշադրութիւն դարձնել այլ ճակատներու՝ Սուրիոյ, Իրաքի կամ Պարսից ծոցի վրայ։
Այս «բնականոնացումը» Իրանի ներսը միանշանակ չընդունուեցաւ։ Մէկ կողմէն պետական քարոզչամեքենան կը փորձէ զայն ներկայացնել իբրեւ «խելացի դիւանագիտութիւն», եւ միւս կողմէն պահպանողական շրջանակներ կը վախնան, որ Պաքու–Թէլ Աւիւ կապերը խորանան ու Իրանի անվտանգութիւնը վտանգուի։
ԱՄՆ-ի հետ «նախաստորագրութեան» ճնշումը
Թեհրանի իրական մտավախութիւնը վերջին շաբաթներուն կեդրոնացած է ԱՄՆ-ի հետ գաղտնի բանակցութիւններուն շուրջ։ Տեղեկութիւններ կան, որ կողմերը նախաստորագրած են համաձայնութեան մի քանի կէտեր՝ միջուկային ու տնտեսական ճնշումները մեղմելու համար։ Թէեւ պաշտօնապէս այս մասին խօսք չկայ, բայց վերլուծաբաններ կը նշեն, որ Փեզեշքեանի քաղաքական «կշռաքարերը» անմիջապէս կապուած են այդ փաստաթուղթին։
Թեհրանը կ’ուզէ այս համաձայնութիւնը ներկայացնել իբրեւ յաղթանակ, բայց նաեւ կը վախնայ, որ ան կրնայ նուազեցնել Իրանի ազդեցութիւնը Կովկասի մէջ։ Ի վերջոյ ամերիկեան քաղաքականութեան դասական տրամաբանութիւնն այն է, որ տարածաշրջանային ճակատներու մէջ ամէն քայլ փոխկապակցուած է․ Մերձաւոր Արեւելքի ճնշումներու մեղմացումը կրնայ բերել աւելի ուժեղ ներկայութիւն ԱՄՆ-ի դաշնակիցներուն՝ Իսրայէլի ու Թուրքիոյ՝ Կովկասի մէջ։
Հայաստանի գործօնը – Իրանի «վստահելի դարպաս»ը
Այս բոլոր իրադարձութիւններուն առընթեր Երեւան կը ստանձնէ կարեւոր դեր։ Հայաստանի աշխարհագրական դիրքը՝ սահման ունենալով թէ՛ Իրանի, թէ՛ Վրաստանի եւ թէ՛ Թուրքիոյ, անոր կու տայ այն նշանակութիւնը, որ առանց Հայաստանի Կովկասի մէջ յաղթանակ ձեռք չի բերուիր։
Իրան Հայաստանի հետ իր յարաբերութիւնները միշտ փորձած է պահել բարիդրացիական մակարդակի վրայ՝ մի քանի պատճառով․
• Տնտեսական կապեր- Հայաստանի հետ կազի եւ ելեկտրականութեան փոխանակման համաձայնութիւնները Թեհրանին կը ծառայեն իբրեւ շնչառական խողովակ։
• Անվտանգութեան շահեր- Հայաստանի տարածքը Իրանի համար հակակշիռ մըն է՝ Ատրպէյճան–Թուրքիա դաշինքին դէմ։
• Քաղաքական ուղերձ-Երեւան այցելելով՝ Իրանի նախագահը կը փորձէ ապացուցել, որ Թեհրանը ոչ միայն Պաքուի հետ կը «բնականոնացնէ», այլեւ Հայաստանի կողքին կը մնայ իբրեւ հավասարակշռող ուժ։
Այս ուղերձը ունի նաեւ ներքին լսարան․ Իրանի քաղաքական վերնախաւը կը փորձէ իր ժողովուրդը համոզել, որ ոչ մէկ արտաքին համաձայնութիւն (նաեւ ԱՄՆ-ի հետ) կրնայ ոտնատակ ընել ազգային շահերը։
Ռուսաստանի եւ Թուրքիոյ գործօնները
Իրանի քայլերը պէտք է դիտարկել նաեւ ռուսական եւ թրքական քաղաքականութեան լոյսին տակ։
• Ռուսաստան Ուքրաինական պատերազմին հետեւանքով Մոսկուան նուազեցուց իր ուշադրութիւնը Կովկասի ուղղութեամբ։ Թեհրան կը փորձէ «լեցընել» այդ դատարկութիւնը՝ Հայաստանի հետ համագործակցութիւնը ուժեղացնելով։
• Թուրքիա – Անգարա յաջողած է ամրապնդել կապերը Ատրպէյճանի հետ, իսկ «Զանգեզուրեան միջանցք»ի գաղափարը կը ներկայացուի իբրեւ ռազմավարական նպատակ։ Իրանի համար այդ միջանցքը «կարմիր գիծ» է, որովհետեւ կը սպառնայ Իրան–Հայաստան սահմանը վերածելու ոչ-գործածելիի։ Փեզեշքեանի այցը Երեւան ուղղակիօրէն կը շեշտէ այդ մտահոգութիւնը։
Ի՞նչ է Իրանի իրական մտավախութիւնը
Թեհրանի գլխաւոր վախը երեք հարթակներու վրայ է.
1. Ամերիկեան ներթափանցում – Թեհրան կը վախնայ, որ ԱՄՆ-ի հետ «մեղմում»ը գործնականապէս դուռ կը բանայ ամերիկեան ուժեղ ներկայութեան Հայաստանի ու Վրաստանի մէջ։
2. Իսրայէլի ազդեցութիւն Ատրպէյճանի հետ սերտ համագործակցութիւնը Իսրայէլին հնարաւորութիւն կու տայ մօտենալ Իրանի հիւսիսային սահմաններուն։
3. Տարածաշրջանային շրջափակում Եթէ Թուրքիա–Ատրպէյճան–Իսրայէլ–ԱՄՆ առանցքը ամրանայ, ապա Իրանի համար մնայուն շրջափակում կը ստեղծուի, որուն դէմ Հայաստանի կապը կը դառնայ միակ փրկարար ելք։
Ինչու փոխուեցան պաշտօնատարներու յայտարարութիւնները
Առաջին փուլին Իրանի ղեկավարները խիստ քննադատական ոճով կը խօսէին Պաքուի եւ անոր դաշնակիցներուն մասին։ Բայց ԱՄՆ-ի հետ «նախաստորագրութեան» յայտնուելէն ետք այդ ոճը մեղմացաւ։ Պարզ պատճառը այն է, որ Թեհրան չի փափաքիր վտանգել իր բանակցային դիրքը։ Միւս կողմէն ան կը փորձէ իր բոլոր հարեւաններուն ուղարկել ուղերձ, որ Իրանը չի պատրաստուիր «միակողմանի ճամբայ»ով երթալ։
Կարծիք՝ «Պլումպըրկ»էն
Ի դէպ Իրան-Հայաստան վերջին շփումներուն եւ յարաբերութեանց առընթեր տեղի ունեցած «տեղաշարժ»ին մասին օրերս ուշագրաւ հրապարակում մը պատրաստած է «Պլումպըրկ» կայքը։
Աղբիւրը մասնաւորապէս կը գրէ՝ «Այս ամիս Հայաստանը եւ Ատրպէյճանը, Ամերիկայի Միացեալ Նահանգներու նախագահ Տանըլտ Թրամփի միջնորդութեամբ, ստորագրած են 17 կէտէ բաղկացած հռչակագիր մը, որու նպատակն է վերջ տալ երկու հարեւաններու միջեւ տասնամեայ հակամարտութեան, կը նշէ Bloomberg-ը։ Կը հաղորդուի նաեւ, որ Իրանի եւ Հայաստանի ներկայացուցիչները ստորագրած են շարք մը համաձայնագիրներ փոխադրութեան եւ մատակարարական (լոճիսթիք) ոլորտներուն մէջ, ինչպէս նաեւ վերանայած են բեռնափոխադրութիւններու սակագիները՝ շեշտելով տնտեսական համարկումը խորացնելու ձգտումը։ Երկու երկիրները համաձայնած են Արաքս գետի վրայ կառուցել երկրորդ կամուրջ մը եւ արդիականացնել գոյութիւն ունեցող սահմանային անցակէտերը։
Հայաստանն ու Ատրպէյճանը տարբեր պատերազմներ մղած են, որոնց հետեւանքով 1990-ականներու սկիզբը զոհուած է աւելի քան 30,000 մարդ, իսկ 2020-ի 44-օրեայ պատերազմի ընթացքին՝ առնուազն 6,000 մարդ։ 2023-ի սեպտեմբերին Ատրպէյճանը կայծակնային ռազմական գործողութեամբ ամբողջական վերահսկողութիւն հաստատած է Արցախի վրայ՝ ստիպելով աւելի քան 100,000 հայեր փախչիլ դէպի Հայաստան։
Հակառակ այն հանգամանքին, որ Ուաշինկթընի մէջ ստորագրուած հռչակագրի բնագիրը պայմանագրի իրաւական ուժ չունի, ան կը պարտաւորեցնէ կողմերուն ճանչնալ իրարու ինքնիշխանութիւնն ու սահմանները, հրաժարիլ ապագայ տարածքային պահանջներէ եւ արգիլել երրորդ ուժերու ներկայութիւնը իրենց ընդհանուր սահմանին երկայնքով։
ԱՄՆ-ի աջակցութեամբ բանակցութիւններու ընթացքին «Զանգեզուրի միջանցք»-ը վերանուանուած է «Թրամփի երթուղի միջազգային խաղաղութեան եւ բարգաւաճումի համար» (TRIPP) եւ պիտի գտնուի տակաւին չընտրուած մասնաւոր ընկերութիւններու վերահսկողութեան տակ։ Այն պիտի միացնէ Ատրպէյճանի հիմնական տարածքը Թուրքիոյ հետ սահմանակից Նախիջեւանի արտագաւառին՝ անցնելով Հայաստանի հարաւով։
Հակառակ որ Իրանի արտաքին գործոց նախարարութիւնը ընդհանրապէս ողջունած է Ուաշինկթընի համաձայնագիրը, այաթոլլա Ալի Խամենէիի գերագոյն առաջնորդի օգնականը դատապարտած է առաջարկուած տարանցիկ երթուղին, որովհետեւ զարգացման բացառիկ իրաւունքները պիտի ստանայ Միացեալ Նահանգները։
Իրանի նախագահը՝ Երեւան կատարած այցելութեան ընթացքին, դարձեալ շեշտած է, որ տարածաշրջանին մէջ առաջնորդութիւնը պէտք է պատկանի Կովկասի պետութիւններուն եւ որ տարածաշրջանային խնդիրները արտաքին ուժերու յանձնելը միայն պիտի բարդացնէ իրավիճակը։
Թեհրանը այս երթուղիին դէմ եղած է նոյնիսկ այն ատեն, երբ բանակցութիւնները կը վարուէին Ռուսիոյ միջնորդութեամբ։
Ռուսիան զգուշութեամբ ողջունած է Թրամփի միջնորդութեամբ փոխադրական հաղորդակցութեան մասին համաձայնագիրը՝ Հայաստանին յիշեցնելով իր պարտաւորութիւնները Եւրասիական տնտեսական միութեան ծիրէն ներս։ Ներկայիս ռուս սահմանապահները՝ հայկական զօրքերուն հետ միասին, հսկողութիւն կը կատարեն հայ-իրանական սահմանին վրայ»։
Եզրակացութիւն
Մասուդ Փեզեշքեանի այցը Երեւան պէտք է մեկնաբանել իբրեւ բազմաշերտ ռազմավարական քայլ․
• Իրանի նախագահը ներքին լսարանին դիմաց կը յայտարարէ, որ Իրանի շահերը չեն զոհաբերուիր ԱՄՆ-ի հետ բանակցութիւններուն մէջ։
• Ան Հայաստանի իշխանութիւններուն կը վստահեցնէ, որ Թեհրան կը մնայ անոնց կողքին եւ կը պահէ «կարմիր գիծեր»ու յստակութիւնը։
• Ատրպէյճանին եւ Թուրքիոյ կը փոխանցէ զգուշացում, որ Իրանը չի պատրաստուիր հանդուրժել սահմանային շրջափակում։
• Իսկ Ուաշինկթընին կը յուշէ, որ Կովկասի մէջ Իրանի ներկայութիւնը անփոխարինելի է։
Վերջապէս Իրանի իրական մտավախութիւնը ոչ թէ միայն Ատրպէյճանի յարձակողական քաղաքականութիւնն է, այլ այն հեռանկարը, որ արտաքին պայմանաւորութիւններու ճնշումով իր տարածաշրջանային դերակատարութիւնը կը նեղնայ եւ Իրանի նախագահին Երեւան այցը այդ մտավախութեան հակազդեցութիւնն է․ դաշնակիցներուն վստահեցնել եւ հակառակորդներուն զգուշացնել։
Սագօ Արեան
«Ժամանակ»/Պոլիս
