Սփիւռքը/անուն եւ երեւոյթ

Ծ.Խ.- «Հորիզոն»ի եւ Գանատայի Ազգային Առաջնորդարանի համագործակցութեամբ ու նախաձեռնութեամբ օրերս լոյս տեսաւ «Սփիւռքի տարի» յատուկ յաւելուածը, որուն մէջ Մոնթրէալի Սուրբ Յակոբ Առաջնորդանիստ Մայր եկեղեցւոյ հոգեւոր հովիւ՝ Տէր Գառնիկ Աւ. քհնյ. Գոյունեան «Սփիւռքը/անուն եւ երեւոյթ» իր ուսումնասիրութեամբ կ՚ուրուագծէ «Սփիւռք» հասկացութեան ժամանակագրական հոլովոյթը, թէ ե՞րբ սկսած է Սփիւռքը եւ ի՞նչ է Սփիւռքը։ Միաժամանակ, յօդուածագիրը Սփիւռք եզրաբանութեան վերլուծումը կը կատարէ ի մի բերելով ՀՅԴ պաշտօնաթերթ «Դրօշակ»ի վարիչ խմբագիր եւ ՀՅԴ Բիւրոյի անդամ Բաբգէն Փափազեանի եւ գրագէտներ Յակոբ Օշականի ու Վահէ Օշականի գաղափարները՝ Սփիւռք հասկացութեան մասին։

Նախ՝

ե՞րբ սկսաւ Հայ Սփիւռքը:

Ըստ ժամանակակից ընդհանրական տեսութեան, Հայոց Ցեղասպանութիւնն է, եւ ապա՝ Հայաստանի Սովետականացումը (1):

Կարլէն Դալլաքեան իր «Հայ Սփիւռքի Պատմութիւն» գիրքին մէջ (Երեւան, 1998, ԴՀՍՊ), Սփիւռքի «գոյաւորում»ին մեկնակէտ դրած է Լոզանի Խորհրդաժողովը: Գրած է. «Հայրենի տարածքներից բռնագաղթած զանգուածը մէկ անգամից չէ, որ դարձաւ սփիւռքահայութիւն: Սիրիայի, Լիբանանի, Յունաստանի վրանաքաղաքներում, հաւաքավայրերում, ճամբարներում, թէ այլուր տանիք գտած բազմութիւնները օրը-օրին սպասում էին արդարութեան յաղթանակին եւ տունդարձին…/Յոյսը եւ հաւատը մեծապէս առնչւում էին Առաջին Աշխարհամարտում յաղթական մեծ տէրութիւնների ամպագոռգոռ յայտարարութիւններին ու խոստումներին, եւ մանաւանդ, 1920-ին Սեւրում կնքուած պայմանագրի հետ…յոյսի ու հաւատի երփներանգող ծիածանը շղարշել էր աչքերը. չէ որ Սեւրը խոստանում էր ազատ, ինքնիշխան հայկական պետութիւն՝ պատմական Հայաստանի մի խոշոր տարածքի վրայ (Ուիլսոնեան սահմաններով):/Հիասթափութիւնը իրեն երկար սպասել չտուեց: 1922-1923 թուականներին, տեղի ունեցած Լոզանի Խորհրդաժողովը եկաւ վերջ տալու հայութեան ռոմանթիկ ձգտումներին:/Լոզանի հաշտութեան պայմանագիրը ստորագրուեց 1923 թուականի Յուլիսի 24-ին: Սեւրի փաստաթուղթը զամբիւղ նետուեց…/Աւարտուեց պատմական մի ամբողջ ժամանակահատուած:/Այլեւս պէտք է քակուէին ճամպրուկներն ու ծրարները, հայը պէտք է փնտռեր ու գտներ իր մշտական ֆիզիկական թէ ազգային կեցութեան ձեւերն ու կերպերը հենց նոյն տարագրութեան մէջ, օտար երկինքների տակ: Վերջնականապէս սկսում էր ձեւաւորուել հայութեան որակական մի նոր վիճակը, որը յետագայում ստացաւ Սփիւռք անուանումը»: Բացատրութիւնը այնուհանդերձ կ’ըսէ, թէ Սփիւռքի ձեւաւորումը («գոյաւորում»ը) սկսած էր նախքան Լոզանի Խորհրդաժողովը, ուրեմն՝ Հայոց Ցեղասպանութեան հետ, ապա՝ Հայաստանի սովետականացման, եւ «վերջնականապէս»՝ Լոզանի Խորհրդաժողովին:

Ա. «Սփիւռք» Անունը

Ոսկեդարեան Աստուածաշունչին մէջ կը հանդիպինք «սփիւռ», «սփռել» եւ «սփռիլ» բառերուն: Անոնց արմատը յունարէն «սփիռի» բառն է, որ սերմնահատիկ կը նշանակէ: Անկէ եկած է նոյն լեզուին «դիա սփիռօն»ը (ասոր վրայ յօրինուած է «Diaspora»ն), որ կը թարգմանուի ցրուեալ սերմնահատիկներ: Ժամանակի ընթացքին՝ արմատէն սերած բայը առած է նաեւ ներգործական եւ կրաւորական ձեւեր եւ տարբեր իմաստներ. անոնցմէ՝ տարածել/տարածուիլ կամ դէպի այլ տարածքներ ցրուել/ցրուուիլ եւ այլք (միւս իմաստներուն համար՝ կարելի է բանալ «Նոր Բառգիրք»ը եւ տեսնել…):

Բաբելոնեան աշտարակի Ս. Գրային դրուագին մէջ կը կարդանք. «Եւ սփռեաց զնոսա Տէր Աստուած անտի ընդ երեսս ամենայն երկրի, եւ դադարեցին ի շինելոյ զքաղաքն եւ զաշտարակն» (Ծն 11.8): Այստեղ «սփռեաց»ը կը նշանակէ այլ տարածքներ ցրուեց կամ տարտղնեց: Ուրեմն՝ բառը կար հայ գրաւոր լեզուին մէջ 5-րդ դարէն, հաւանաբար անկէ առաջ քանի մը դար ալ՝ բանաւոր լեզուին մէջ:

Մինչեւ 20-րդ դար՝ անիկա յատուկ անուն մը չէր: Իսկ 20-րդ դարուն, նախ երեւցաւ «Diaspora»յի տառադարձութեամբ մը: Երուանդ Օտեան 1924-1925 «Արեւ»ի մէջ իբրեւ թերթօն տպեց իր «Հայ Տիասբորան» վէպը (2):

Եր. Օտեան ինչո՞ւ «Diaspora»ն տառադարձած էր, փոխանակ՝ «Սփիռք» գրելու: Յատուկ անունը այն օրերուն չկար: (Առ ի տեղեկութիւն. թէ՛ անկէ առաջ եւ թէ՛ անկէ ետք երկար ժամանակ, ֆրանսերէն-հայերէն բառարաններուն մէջ չենք հանդիպիր բառին: Իսկ անգլերէն-հայերէն բառարաններէն 1922-ի «Ընդարձակ Բառարան Անգլիերէնէ-Հայերէն»ին մէջ՝ «Համասփիւռ հրեաներ եւայլն» բացատրութեան. 1970ի «Անգլերէն-Հայերէն Արդի Բառարան»ին մէջ՝ «Աշխարհի չորս ծագերուն ցրուած հրեաներ, սփիւռք, գաղթաշխարհ»: Տե’ս առցանց ֆրանսերէն-հայերէն եւ անգլերէն-հայերէն բառարանները): Արդեօք Եր. Օտեան փոխանակ անունը հնարելու, իր վէպը «Հայ Տիասբորան» վերնագրած էր՝ նաեւ թելադրելու համար «գաղթաստան»ին (Յակոբ Օշական) քաղքենիացո՞ւմը, այլասերո՞ւմը…:

Ո՞վ էր եւ ո՞ւր՝ որ առաջին անգամ բառը գործածեց իբրեւ յատուկ անուն: Հայ պարբերական մամուլին եւ գրականութեան մէջ հսկայական պրպտում մը գուցէ կարենայ հարցումին արդար պատասխանը տալ:

Երուսաղէմի Հայոց Պատրիարքութեան «Սիոն» պաշտօնաթերթի 1930 տարուայ Փետրուարի խմբագրականին մէջ («Հայ Եկեղեցւոյ Արդի Վիճակը») կը կարդանք. «Հայ ժողովուրդին մեծամասնութիւնը այսօր կը գտնուի Հայաստանէն դուրս (…), սփռուած հեռաւոր կէտերու վրայ, ստեղծուած է հայկական նոր սփիւռք մը (Diaspora)» (ընդգծումը՝ ԳՔ): Այսպէս. հայերէն բառը պարզատառ, իսկ արեւմտեանը՝ գլխագիր: Վրէ՞պ մը: Կը կարծեմ՝ որ արեւմտեանին գլխագրումը, թելադրիչ է հայերէնին դէպի անուն վերածման վարանոտ ձգտումին: «Սիոն»ի յաջորդ բոլոր թիւերուն մէջ՝ գլխագրուած է բառը, ուստի յատուկ անունի վերածուած: Յղացողը՝ Բաբգէն եպս. Կիւլէսէրեանն էր: Հաւանաբար՝ զայն հնարած էր խորհրդակցաբար օրուան Պատրիարքին՝ Եղիշէ արք. Դուրեանի:

Յետոյ «Սփիւռք»ը իբրեւ անուն երեւցած է «Հայաստանի Կոչնակ»ի 17 Յունուար 1931-ի թիւին մէջ: «Խմբագրական Տեսութիւններ» վերնագրութեան ներքեւ, եւ «Հայ Կեանքը Անցած Տարի/Հայաստան, Մերձաւոր Արեւելք, Սփիւռք (Diaspora) Եւ Ամերիկա» տիտղոսագրումին տակ: Խմբագրականը շարունակուած է յաջորդական թիւերու մէջ: Ընդամէնը՝ չորս յօդուածներ: Առաջինը լոյս տեսած պարբերականի 3-րդ թիւին մէջ: Երկրորդը՝ 4-րդին: Երրորդը՝ 5-րդին: Չորրորդը՝ 6-րդին: Տիտղոսագրումը կրնայ շփոթեցնել՝ որովհետեւ «Սփիւռք» անունի մեր այսօրուայ հասկացողութիւնը կ’ընդգրկէ Հայաստանէն (ո՛չ միայն՝ Հանրապետութեանց շրջաններու) դուրս աշխարհը: Երրորդ յօդուածով կը պարզուի խմբագրութեան յղացքը. ըստ որուն՝ «Սփիւռք»ը աշխարհի այն տարածքն է, ուր են Ֆրանսան, Անգլիան, Պելճիգան, Գերմանիան, Աւստրիան, Չեխոսլովաքիան, Հունգարիան, Զուիցերեան, Իտալիան, ի մի խօսք՝ Եւրոպայի գաղութները. նաեւ՝ Հնդկաստանը, Ճավան եւ Չինաստանը. այլեւ՝ Խորհրդային Հայաստանէն դուրս՝ Սովետական երկիրները (31 Յունուար 1931): 1933-ին՝ այս սահմանումը արդէն փոխուած է: «Անցեալն Ու Ապագան» խմբագրականը կ’ըսէ. «…որչա՜փ սրտապնդիչ է այն կապը Խորհրդային Հայաստանի եւ Սփիւռքի հայութեան միջեւ, որ վերահաստատուեցաւ այս միջոցիս, Ընդհանրական Հայրապետին ընտրութեամբ» (7 Յունուար 1933): Ուրեմն, «Սփիւռք»ը Խորհրդային Հայաստանէն դուրս ապրող հայութեան գաղութներուն յղումի էր վերածուած:

Բաբգէն եպս. Կիւլէսէրեան պիտի կաթողիկոսանար եւ ըլլար Աթոռակիցը Սահակ Կթղ. Խապայեանի: Արդէն կաթողիկոսացումէն առաջ իր ներդրումը պիտի ունենար տարագիր Կաթողիկոսութեան վերականգնումին մէջ: Աթոռակիցի պաշտօնին վրայ իրագործածներէն մին պիտի ըլլար «Հասկ» պաշտօնաթերթին հրապարակումը: Ուստի, «Հասկ»ն ալ կ’իւրացնէր «Սփիւռք»ը:

Արդ, «Սիոն»ն էր, որ անունին աղբիւրը եղաւ:

Երբ Թորգոմ արք. Գուշակեան բարձրացաւ Պատրիարքական Աթոռ, Սրբոց Յակոբեանց Դպրեվանքը վերածեց ուսումնական որակաւոր հաստատութեան մը: Այնտեղ պաշտօնավարելու կոչեց ի շարս այլոց՝ նաեւ Յակոբ Օշականը, որ իւրացուց «Սփիւռք»ը: 1937 տարուայ Փետրուարի թիւին մէջ, անոր գրիչէն «Գիրքերու Քովն Ի Վեր» գրախօսութիւն մը կայ, որ կը սկսի այսպէս. «Սփիւռքի իմացական վաստակին մէջ, ատեն մը, տխրօրէն ուշագրաւ եղած է աստիճանական նահանջը՝ դէպի միջակութիւն կամ եսակեդրոն նարքիսականութիւն մը՝ այն սեռին որ մերձաւոր մեր անցեալին մաքրագոյն փառքն էր կազմեր: Անիկա արեւմտահայ քերթողութիւնն էր»: Կը կարծեմ, թէ Յ. Օշականի «Սփիւռք»ի առաջին հրապարակեալ գործածութիւնն է, որ կը տեսնուի այս պարբերութեան մէջ:

Յ. Օշական հաւանաբար 1936-ին ձեռնարկեց 10 հատորանի «Համապատկեր»ներու շարքին: Ասոր քանի մը մենագրութիւնները նախապէս գրուած էին: «Սիոն»ի 1944 տարուայ Յունուար-Փետրուար-Մարտ թիւին մէջ կը գտնենք «Համապատկեր Արեւմտահայ Գրականութեան/Մուտք»ը, որ հատուած մըն է Ա. հատորի ներածութենէն (հատորը լոյս տեսաւ 1945-ին, Երուսաղէմ). անոր մէջ կը կարդանք.- Թէեւ կաղապարները պատրաստ են յետ-պատերազմեան սերունդին վրայ կատարուելիք աշխատանքին, իբր շարունակութիւնը երեք սերունդներու նուիրուած սա վկայութեան, բայց կը տարակուսիմ թէ ինծի պիտի տրուի ժամանակը այդ կաղապարները վերածելու գործի: Համաստեղ, [Կոստան] Զարեան, Շահան Շահնուր, Հրաչ Զարդարեան, [Շաւարշ] Նարդունի, Փայլակ Միքայէլեան անունները՝ այդ սերունդին աւագ ներկայացուցիչներն են (…): Յաւելուածական այդ հատորին մուտք կրնայ ծառայել բաժինը այն համապատկերին, որ «Հայ Գրականութիւն» գիրքին մէջ յետպատերազմեան գրողներէ ընտրեալ կտորները կը նախաբանէ «Անմիջական Գրականութիւն» տիտղոսին ներքեւ եւայլն:

Այս մէջբերումին մէջ չ’երեւար «Սփիւռք» անունը: Բայց երբ կը բանանք յաջորդ տարին իսկ լոյս տեսած Ա. հատորը, կը տեսնենք որ «Սիոն»ի մատուցած «Մուտք»էն առաջ, հեղինակը իր ծրագրին վրայ խօսելով՝ գրած է հետեւեալը, թէ անիկա «կ’ընդգրկէ հետեւեալ չորս մեծ բաժանումները». Ա) Զարթօնքի Սերունդ եւ Ռոմանթիկներ, բ) Իրապաշտներ, գ) Արուեստագէտ Սերունդ, եւ դ) Նորագոյն կամ Սփիւռքի Գրականութիւն (Երուսաղէմ, 1945):

Եւ այսպէս, «Սփիւռք» անունը՝ գրող շրջանակներուն մէջ կ’արձագանգէր: Անկասկած, մեծ պիտի ըլլար անունին արձագանգը իր «Սփիւռքը եւ Իրաւ Բանաստեղծութիւնը» մենագրութեան հետ (Երուսաղէմ, 1945): Նաեւ՝ յաջորդ տարին Հալէպ լոյս տեսած «Վկայութիւն Մը» գիրքին (Հալէպ, 1946):

«Սփիւռքը եւ Իրաւ Բանաստեղծութիւնը» մենագրութիւնը նուիրուած էր Վահան Թէքէեանի: Իսկ «Վկայութիւն Մը» գիրքը՝ լայն անդրադարձ մըն էր Անդրանիկ Ծառուկեանի «Թուղթ Առ Երեւան»ին: Մենագրութեան համար գրեցի. «մեծ պիտի ըլլար անունին արձագանգը», որովհետեւ, համաձայն Նիկողոս Սարաֆեանի՝ շատեր երազած էին ու կ’երազէին, մուրացած էին ու կը մուրային Օշականի վաւերացումը, քանի որ իր խօսքերը ունէին «պատգամներու զօրութիւնը»: Եւ այն ատեն, Օշական «իր շուքին տակ» առած էր Սփիւռքը («Տեսարանները, Մարդիկ Եւ Ես», խմբ. Գր. Պըլտեան, Երեւան, 1994): Իսկ «Վկայութիւն Մը» գիրքին շուրջ՝ թեր ու դէմ կարծիքներու մթնոլորտ մը պիտի ստեղծուէր:

1944-ին կը սկսէր հրապարակուիլ Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսութեան պաշտօնաթերթը՝ «Էջմիածին»ը: Այնտեղ Հայրապետական Տեղակալը՝ Գէորգ արք. Չէօէքճեան «Հայ Եկեղեցու Պարտքը Իր Ժողովրդի Հանդէպ» գրութեան մէջ՝ ըսած էր. «Հայրապետական ամսագիրը հանդիսանում է այն միջոցը, որը պէտք է համախմբի Սփիւռքի բոլոր հայերին իրենց սրբազան Հայրենիքի շուրջը, Մայր Աթոռի շուրջը» (Յունուար 1944): Թէեւ «Էջմիածին»ի մէջ «Արտասահման» անունը պիտի երեւար, բայց աւելի յաճախակիօրէն՝ «Սփիւռք» անունը:

Արդարեւ, Երուսաղէմի Պատրիարքութեան, Կիլիկիոյ Կաթողիկոսութեան եւ Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսութեան պաշտօնաթերթերը շատ պիտի նպաստէին «Սփիւռք» անունին տարածման: Մինչ աշխարհական պարբերականներու մէջ «Արտասահման» անունը դեռ պիտի տեւէր՝ վերջ ի վերջոյ տեղի տալու համար «Սփիւռք»ին առջեւ: Եւս առաւել՝ Յ. Օշականի գրիչին հեղինակութիւնը:

Անկասկած, Սիմոն Սիմոնեանի «Սփիւռք» պարբերականը անունին արձագանգման յաճախակիութիւնը պիտի աւելցնէր: Ան 1958-ին կը ձեռնարկէր պարբերականին հրատարակման: Զայն կը խմբագրէր եւ կը հրատարակէր մինչեւ 1974: Ապա կը յանձնէր: 1975-1978՝ երեք թիւ տարեգիրք: Անկէ ետք՝ «Սփիւռք»ը որեւէ կապ չունի Սիմոնեանական տեսլականին հետ:

1958-ի երկրորդ թիւին մէջ «Հայ Սփիւռքը Արժէք Է» վերնագրութեամբ արձանագրած էր. «Պատմութեան ճակատագրական տնօրինումով՝ հայութիւնը կը պատկանի դասին այն սակաւաթիւ ժողովուրդներու, որոնք կ’ապրին նաեւ իրենց հայրենիքներէն դուրս, նկատելի քանակութեամբ:/Հայ ժողովուրդի միայն մէկ երրորդը կ’ապրի Հայրենիքին մէջ. անդին՝ նկատելի մեծամասնութիւն մը կ’ապրի Մայր Հայրենիքէն դուրս, բաժնուելով երկու գլխաւոր խումբերու./ա) Սովետական Հայ Սփիւռք _ Վրաստան, Ազրպէյճան, Կովկաս, Ռուսիա, Սովետական Ասիոյ զանազան շրջանները:/բ) Ոչ-Սովետական Հայ Սփիւռք (այն՝ զոր սխալմամբ մենք սովորաբար կը ճանչնանք իբրեւ միակ Հայ Սփիւռքը) _ Սուրիա, Լիբանան, Թուրքիա, Եգիպտոս, Պարսկաստան, Ֆրանսա, Միացեալ Նահանգներ, Հարաւային Ամերիկա եւ այլք» (11 Ապրիլ 1958): Սոյն խմբագրականի վերջաւորութեան խոստում մը տուած էր ան, ըսելով. «Դեռ կ’անդրադառնանք՝ ընդլայնումներով»: Հակառակ իր խոստմնապահութեան եւ եռանդին՝ պիտի չկարենար այն «ընդլայնումներ»ը կատարել:

Յօգուտ «Սփիւռք» անուան՝ անկիւնադարձային պիտի ըլլար ստեղծումը «Սփիւռքահայութեան Հետ Մշակութային Կապի Կոմիտէ»ին, 1964 թուականին: Նախապէս որոշուած էր զայն անուանել «Արտասահմանեան Հայրենակիցների Հետ Մշակութային Կապերի Կոմիտէ», բայց Մարտիրոս Սարեանի առաջարկով՝ կոմիտէն ստացած էր իր ծանօթ անուանումը: Կոմիտէին «նպատակներ»ն ու «խնդիրներ»ն էին՝ «հաստատել եւ զարգացնել կապերը Սփիւռքահայ գաղթօճախների հետ, գաղթօճախների հայութեանը ծանօթացնել Հայրենիքի կեանքի, ձեռքբերումների, գիտութեան ու մշակոյթի հետ, գաղթօճախների հայութեան մէջ սերմանել հայրենասիրութիւն, ՀԽՍՀի աշխատանքներին ծանօթացնել գաղթօճախների, առաջադիմական կազմակերպութիւնների, ձուլման դէմ պայքարի եւ Հայրենիք-Սփիւռք յարաբերութիւնների զարգացման ուղղուած աշխատանքների հետ» (Ա. Եղիազարեան, Հայրենիք-Սփիւռք Յարաբերութիւնների Գերակայ Ուղղութիւնները, առցանց): Այս մարմնինը «սերտօրէն կապուած էր կոմկուսի Կենտկոմի եւ հանրապետութեան կառավարութեան հետ» (ԴՀՍՊ): Այս կոմիտէն ըստ կարելիութեանց գործեց, եւ ապա ձգձգուեցաւ մինչեւ 2002:

Ակնարկեցի՝ թէ Սիմոնեանի պարբերականը «Սփիւռք»ի մասին «ընդլայնումներ» ընել խոստացած էր, սակայն չկրցաւ: Ըստ իս, «ընդլայնումներ»ու լայնագոյն վայր եղաւ «Ազդակ Շաբաթօրեակ/Դրօշակ»ը (1969-1985): Սփիւռքի մէջ ցարդ ԱՇԴի տարողութեամբ անդրադարձումներու այլ վայր չէ եղած: Անշուշտ նկատի չունիմ Խաչիկ Թէօլէօլեանի խմբագրած «Diaspora: a journal of transnational studies»ը, որ միջազգային ընդգրկում ու կշիռ ունէր, եւ գիտական մեծ իրագործում մըն էր, ու կը շարունակէ ըլլալ որպէս այդպիսին: Նաեւ նկատի չունիմ Անդրանիկ Տագէսեանի տնօրէնութեամբ՝ «Հայկական Սփիւռքի Ուսումնասիրական Կեդրոն»ի հրատարակութիւնները:

Մինչ Կրօնական պարբերականներուն մէջ «Սփիւռք» անունը կը տիրէր, աշխարհական պարբերականներուն մէջ «Արտասահման» անունը մերթ ընդ մերթ տեղ տուաւ «Սփիւռք»ին, 1940-ականերէն: Իսկ Հայոց Ցեղասպանութեան 50-ամեակէն ետք, մրցակից «Սփիւռք»ը մերթ ընդ մերթ տեղ տուաւ «Արտասահման»ին:

1990-ին, ՀՅԴ մամուլին մէջ մտաւ «Արտերկիր» անունը: Օրինակ՝ տե՛ս Վրէժ-Արմէն Արթինեանի ի նպաստ «Արտերկիր»ին յօդուածը՝ «Հայրենիք-Սփի՞ւռք/Թէ Երկիր-Արտերկիր» («Հորիզոն», 12 Մարտ 1990): Բայց «Արտերկիր»ը չընդհանրացաւ, նոյնիսկ հակազդեցութիւններու հանդիպեցաւ: Հակազդողներէն յատկապէս յիշատակելի է Վահէ Օշականը, որ յայտարարեց՝ թէ ինչպէ՞ս կ’ըլլայ՝ երբ Հայաստանէն հնչող «Արտերկիր»ին տրուի պատասխան, եւ ըսուի՝ թէ Հայաստանն ալ՝ Արտասփիւռք է…:

Բ. Երեւոյթը

Պիտի մօտենամ միայն երեք դէմքերու, սակայն անոնց բոլոր ըսածները պիտի չվերցնեմ ու չմեկնաբանեմ, այլ՝ իւրաքանչիւրէն հիմնական քանի մը միտք միայն, մնալով՝ ամփոփ ըլլալու հարկադրանքին տակ: Դէմքերն են՝ Յակոբ Օշական, Բաբգէն Փափազեան եւ Վահէ Օշական:

1.- Յակոբ Օշական (4): Հատուած մը հայ ժողովուրդէն ապրեցաւ «Աստուծոյ դժոխքներուն ամենէն անըմբռնելին»: Այո՝ այսպէս: Կրօնական բառեր: Եւս առաւել՝ վախճանաբանական: Արձանագրելու համար՝ ահաւորագոյն փորձառութիւն մը: Կրօնական փորձառութիւնը ահաւորագոյնէ՞ն, ահաւորագոյնո՞վ կը սկսի: Ուստի՝ որեւէ ցանկութիւն անասելին բարբառելու կամ բանի բերելու, այլընտրանք չունի՞ քան կրօնական լեզուին օգտագործումը…: Հաւանաբար:

Յ. Օշական տեսած էր, որ, ընդհանրապէս, հայ ժողովուրդի հոգին «հազարամեայ աղէտներով խոցահար» էր, սակայն դիմակալած էր «դարերու գրոհ»ին: Անոր հոգիին «սիւները» չէին խորտակուած, անոր «խորհուրդ»ը անկում չէր ունեցած, քանի որ ան բոլոր աղէտներուն դէմ՝ երեւան բերած էր «իր անայց խորութիւններէն»՝ «երբեմն նուաղ, երբեմն հերարձակ» դիմադրական ճիգ, «պաշտպանողական միջոցներ»: Իսկ դժոխքներուն դժոխքին հասնելո՞վ…: Ինկած էր անիկա, եւ տարտղնուած՝ «աշխարհի չորս ծագերուն»: Ինկած էր անիկա «գազանին ժանիքներուն»: Անիկա այլեւս բռնուած էր անոր ժանիքներուն մէջ, եւ անոնց կը պատկանէր:

Ծանօթ է, որ «գազան»ը յայտնութենական (apocalyptique) տիպարն է, այն՝ որ աշխարհի վախճանին պիտի երեւի: Մինչ Յովհաննէսի Յայտնութեան տեսիլքը (12-րդ գլուխ) անոր պարտութիւնը արձանագրած է անցեալ կատարեալով, այսինքն՝ արդէն իսկ պատահած, Յ. Օշական ինքզինքին չէր արտօնած գուշակել Եղեռնեան գազանին պարտութիւնը: Կը խորհիմ, որ անկախ գիտակցումէն, թէ հայութեան «յաւիտենական թշնամին», անկէ «անհունապէս գերազանց» էր, թէ՛ իբր ուժ, թէ՛ իբր թիւ, թէ՛ իբր վայրագութիւն, թէ՛ իբր գիշախանձ ախորժակ, 1) կը տեսնէր հայ հոգիին «հիւթասպառումը», այլասերումը, օտարումը «սեպհական յոյզեր»էն, ազգային ինքնահերքումը, եւ 2) կը տեսնէր հայ ոգեկանութեան «ամնէզի»ն _ «Մենք հոգեկան amnésie մը կ’ապրինք այսօր»: Հայ ոգեկանութիւնը հաւաքաբար, «երբեմն բռնի, երբեմն ալ ինքնամատոյց, մոռցաւ բաներ, որոնք (…) միշտ աղէտահար, բայց միշտ ալ անվթար ցեղային գիտկացութիւնը բերեր էին մինչեւ դռները նոր ժամանակներու»:

«Նոր ժամանակնե՞ր»ը:

Յ. Օշական գրած էր. «Սովորութիւն է տարագրութիւնը տեսնել կոտորածի ու կրակի շառայլին ու ջայլին ընդմէջէն: Անշուշտ չեն հերքուիր դանակն ու հրդեհը: Բայց մոռցուած է հոգեդաշտը անկէ անցնողներուն: Մեր Սփիւռքը այնքան յագ է մեր նիւթական տագնապներով, որ ո՛չ գրողը, ո՛չ կրօնականը, ո՛չ ալ մեր ժողովուրդի գոյութեան ճարտարապետները, ատեն գտած են զբաղելու մեր հոգիին վրայ կատարուած աւելի մեծ, սեւ կոտորածով (…): Ահա Սփիւռքին ամենէն ծանր տագնապը: Այնքան մօտիկ ազատութեան, զայն շօշափելէ վերջ նոյնիսկ, մենք մեզ կը գտնենք՝ նետուած չորս հովերուն»: Նետուած ո՛չ թէ միայն տարագրողէն, այլեւ «մեր հարցը լուծելու» միջազգային ուժերու խաղերէն, որոնք մեր բնաջնջումը փոխադրեցին մեր մէջ, «մեզմով, առանց բանակի ու առանց հրդեհի» իրագործելու համար զայն, «մեր հոգիին մէջ ներարկելով թոյները մեզ մեզմէ գանելի դարձնող»: Սփիւռքը թուանաւորեալն էր, որ ինքզինք կը բնաջնջէր իր հոգիին տիրապետող «սեւ»ով: Տակաւին թունաւորեալը չէ՞…դեռ գրողները, կրօնականները եւ մեր ժողովուրդի «գոյութեան ճարտարապետներ»ը չե՞ն տարուած «նիւթական տագնապներով»…:

Ըստ Յ. Օշականի, Սփիւռքը քաւարան է:

Քաւարանի աստուածաբանութիւնը կաթոլիկ վարդապետութիւն մըն է, ուստի՝ մէջբերում մը «Քրիստոնէական Կաթողիկէ Եկեղեցւոյ» հատորէն (Վատիկան, 1997): Վերջնական Մաքրութիւն Կամ Քաւարանը»ը վերնագրին տակ գրուած է. «Անոնք որ կը վախճանին շնորհքին եւ Աստուծոյ բարեկամութեան մէջ՝ առանց կատարեալ կերպով մաքրուած ըլլալու, անոնք թէպէտ ապահոված են իրենց յաւիտենական փրկութիւնը, սակայն իրենց մահէն ետք մաքրազտումի տառապանքը պիտի կրեն, որպէսզի ընդունին երկինքի ուրախութիւնը մտնելու անհրաժեշտ սրբութիւնը»:

«Քաւարան»ը Յ. Օշականին եկած էր Տանթէէն: Սակայն իտալացի քերթողին աստուծաբանական եւ բարոյագիտական նախադրեալները զինք չէին հետաքրքրած, նոյնիսկ՝ քաւարանին «մաքրազտում»ի (կը նախընտրեմ՝ «մաքրամաքրում»ի) տեղ մը ըլլալ: Ինծի կը թուի, որ Յ. Օշական հայութեան մնացորդը տեսած էր պարզապէս դժոխքէ քաւարան անցման մէջ: Եւ «քաւարան» բառին տակ՝ ի մտի ունեցած Ս. Գիրքէն հետեւեալը:

Քահանայապետը տարին մէկ անգամ քաւութեան պատարագ կը մատուցէր: Ղեւտացիներու գիրքի 16-րդ գլխուն մէջ պատուիրուած է, որ ան երկու նոխազ առնէ ու «Տիրոջ առջեւ կեցնէ»: Ապա նոխազներուն վրայ վիճակ ձգէ. «մէկ վիճակը՝ Տիրոջ համար, եւ միւս վիճակը՝ ազատ արձակուելիք նոխազին համար»: Յետոյ Տիրոջ համար նոխազը՝ վասն իր ժողովուրդի քաւութեան՝ իբր մեղքի պատարագ մատուցէ, իսկ արձակուելիքը դարձեալ կեցնէ «Տիրոջ առջեւ», որպէսզի անով եւս քաւութիւն ընէ: Քահանայապետը արձակելէ առաջ նոխազը, պէտք է երկու ձեռքերը դնէ նոխազին գլխուն վրայ, իր ժողովուրդին «բոլոր անօրէնութիւնները եւ անոնց բոլոր մեղքերն ու բոլոր յանցանքները» խոստովանի, նոխազը յանձնէ «յարմար մարդու մը», եւ զայն անապատ ղրկէ: «Յարմար մարդ»ը զայն պիտի տանի ու արձակէ…:

Թէ հայութեան պարագային ո՞վ կամ որո՞նք էին «քահանայապետ»ը: Կ’ենթադրեմ՝ նկատի ունեցած էր միջազգային ուժերը, որոնց շահամոլ խաղերուն մէջ տեսած է մեր բնաջնջումը: Իսկ «յարմար մարդ»ը՝ թուրքը:

Ղեւտացիներու գիրքին 16-րդ գլուխէն կարելի է հասկնալ՝ թէ հայութեան մէկ մասը զոհ մատուցուած էր վասն մարդկութեան անօրէնութիւններուն, մեղքերուն եւ յանցանքներուն քաւութեան. եւ միւս մասն ալ՝ դարձեալ վասն մարդկութեան քաւութեան արձակուած էր «անապատ»…: Մնացորդը՝ արձակուած քաւութեան նոխազն էր: Անապատը՝ քաւարանը: Արձակուածին հետ պիտի մոռցուէին բոլոր անօրէնութիւնները, մեղքերն ու յանցանքները, եւ կարելի պիտի ըլլար կեանքը շարունակել…այլ ողջակիզելի եւ արձակելի զոհեր մատուցելու համար: Մնացորդ նոխազը, ուրեմն, նաեւ յանձնուածն էր մոռացութեան, ուրկէ նաեւ՝ մոռացումը: Արդէն մնացորդին ընտրութիւնը իբրեւ նոխազ (թէ՛ ողջակիզման, եւ թէ՝ արձակման)՝ զայն «անբան»ի տեղ դնել էր: Երբ բանականը իբր անբանական կ’ընտրուի եւ կը զոհուի՝ կը կորսնցնէ իր «բան»ը: Եւ կու գամ՝ մնացորդի մոռացութեան: Արդ, մնացորդին ոգեկանութեան «ամնէզի»ն՝ իր վիճակէն էր իբր նոխազ քաւութեան:

Սփիւռքը՝ մնացորդն է, որ անապատին մէջն է, մէջը՝ մոռացութեան երկրին:

Ի՞նչ պիտի ըլլայ: Յ. Օշական պատրանքներով չէր օրօրած ինքզինք: Սակայն ունեցած էր երազ մը մնացորդին հայրենիքի մէջ վերաբնակման: Բայց փակելէ առաջ Յ. Օշականի բաժինը, սա ալ ըսեմ, որ ըստ իրեն՝ Սփիւռքը կրկնումն է գերութեան մը, որ Բաբելոնեանն է. «յուսակորոյս» գերութիւն մը: Սակայն մենք գիտենք, որ Բաբելոնեան գերութիւնը իր անյուսութեան մէջ վերագտաւ յոյսը: Յ. Օշականն ալ գիտէր ասիկա: Արդ, կրկնօրինակ գերութիւնը իր կարգին պիտի կարենա՞յ վերագտնել յոյսը, այն՝ որ ցրուած ոսկորներուն մարմին եւ շունչ կու տայ, այն՝ որ զանոնք կը կազմակերպէ՝ մինչեւ վերաբնակման օրը…: Այն յոյսը կը հաւատայ ստեղծագործաբար լինելութեան (ասիկա «Մեհեան»ին կտակն է, եւ Յ. Օշական մեհենական մըն էր, որ Հայաստանեայց Գրականութիւնը տեսաւ որպէս հայութեան ժողովովումին սրբազան վայրը):

2.- Բաբգէն Փափազեան: Այս գաղափարաբան հրապարակագրին Սփիւռքի մասին յօդուածներէն հաւաքած եմ «Սփիւռք. Ինքնութիւն/Այլութիւն» Ա. հատորին մէջ: Եւ ահա՝ ամփոփում մը:

Սփիւռքը, կամ այն՝ որ սովորութիւն է «աւանդական» կոչել, կազմուած է 1915-ի Ցեղասպանութեան ճողոպրածներէն, «եաթաղանի ուժով» սեփական Հայրենիքէն արտաքսուածներէն եւ անոնց զաւակներէն: Այս ցրուածութեան պատճառը տնտեսութեան մը աննպաստ վիճակը չէ, կամ՝ անոր դժուարութիւններն ու անկումը չեն. նաեւ չեն քաղաքական լարուած պայմանները, անկայունութիւնը, (կ’աւելցնեմ՝ հալածանքը _ ԳՔ), այլ՝ բնաջնջումը եւ տարագրումը, ըսած էր Փափազեան: Հայ Սփիւռքը հայրենազրկուածներու, իրաւազրկուածներու սփիւռք մըն է: Անիկա «արդիւնք է քաղաքական աքթերու եւ միջազգային օրէնքներով անընդունելի ոճիրի մը՝ հայասպանութեան ոճիրին»: Ուստի կարելի չէ զայն նոյնացնել այն զանգուածներուն հետ, որոնք կամովին («ազատ կամքով») կը հեռանան իրենց հայրենիքէն եւ «աշխարհով մէկ կը ցրուին»:

Հայ Սփիւռքը ունի տարբեր «հոգեկան ու հոգեբանական» վիճակ անոնցմէ, որոնք ինքնակամ հեռացած են կամ կը հեռանան իրենց հայրենիքէն:

Ի՞նչ է անոր «հոգեկան ու հոգեբանական» վիճակը:

Նախ՝ հոգեբանականը: «Սփիւռքը հազարաւորներու տառապանքն է»: Հասկնալ՝ բազմապատիկ բազմաց: Հասկնալ նաեւ՝ թէ այս տառապանքը արդէն չկայ «մեծ թիւ մը օտարութեան հալոցին մէջ հալած ու կորսուած հայերու»: Տառապողները ունին տեղահանուածի եւ իրաւազրկուածի հոգեվիճակ. ոմանք կը ստանձնեն ձայնը «պահանջատէր ներկայանալու աշխարհին ու մարդկութեան առջեւ», այլք՝ կը յանձնուին առօրէական ինքնախաբէութիւններու, եւ ուրիշներ՝ ամենատեսակ խուսափումներու, «սեփական Հայրենիքին պահանջը» ծալլելով եւ մէկդի դնելով:

Եւ «հոգեկան»ը: Անիկա Հայ Սփիւռքին ներքին այն աշխարհն է, որ կապ ունի անոր «տիեզերական նպատակներ ըմբռնող (…) էութեան»: Անոր «ազգային էութիւն»ին «հաստատութիւն»ը, ինչպէս մեր հայրերը պիտի ըսէին, պապենական յափշտակեալ հողերն են: «Հայկական բարձրաւանդակ»ը «իրապէս մայրն է հայութեան, կերտի՛չը անոր պատմութեան ու նկարագրին»: Երկրորդ՝ անոր լեզուն, մշակոյթը եւ պատմութիւնը: Երրորդ՝ «հայօրէն կարենալ մտածելը, զգալն ու գործելը», եւ ըստ իրեն՝ այնպէս կարենալ մտածելուն, զգալուն եւ գործելուն առանցքային դերը վերապահուած է քաղաքականութեան, որովհետեւ «քաղաքականութիւնը անբաժանելի է քաղաքակրթութենէն, մշակոյթէն: Իւրայատուկ քաղաքական պայմաններն են, որ կը յառաջացնեն իւրայատուկ քաղաքակրթութիւն ու մշակոյթ»: Սա կը նշանակէ՝ թէ ազգային էութիւնը քաղաքականութեամբ մըն է, որ կը կերտուի: Ո՛չ թէ միայն քաղաքանութեամբ, այլ՝ «իւրայատուկ» քաղաքականութեամբ: Գրած է ան, «չենք կրնար խուսափիլ քաղաքականութենէն: Մեր երջանկութիւնը, մեր կեանքը, յաճախ մեր գոյութիւնն իսկ կախում ունին անոր ազդեցութենէն: Ոչ ոք իրաւունք ունի ըսելու, թէ ինք քաղաքականութեամբ չի զբաղիր, չ’ուզեր զբաղիլ. նման արտայայտութիւն մը ինքնին քաղաքական դիրքաւորում մըն է. կը նշանակէ, թէ ենթական լռելեայն համաձայն է գոյութիւն ունեցող քաղաքական ըմբռնումներուն (…) գոյութիւն ունեցող իրավիճակով»: Ուրեմն, «ազգային էութիւն»ը, ըստ իրեն, իսկութեամբ քաղաքական է: Անկասկած, շատ բարդ երեւոյթ՝ «հոգեկան»ին միեզրացում մըն է ասիկա, եւ ասիկա միայն Փափազեանի խնդիրը չէ: Բայց՝ շարունակեմ իր պնդումին անդրադառնալ:

«Իւրայատուկ» քաղաքականութեան մը համար՝ շատ կարեւոր է անոր փոխանցումը, անով դաստիարակումը նոր սերունդներուն: Անհրաժեշտ է պատրաստումը ոչ կամազուրկ հայ մարդուն: Սակայն այն պատրաստութիւնը պէտք չէ ըլլայ ջամբում մը հեքիաթներու, այլ՝ քննական ասպարէզ մը: Մինչ հայերէն գիտցող սերունդներուն հետ պատրաստութեան աշխատանքը հարկ է տանիլ, միաժամանակ հայերէն չգիտցողները պէտք չէ «իրենց բախտին լքել», այլ զանոնք «ներգրաւել», անոնց եւս քաղաքական մտածողութիւնը զարգացնել, խթանել եւ ուղղել հայ ժողովուրդի ճակատագրին հետ կապ ունեցող հարցերուն»:

Ո՞ւր կ’երթայ Սփիւռքը:

Անիկա «չափազանց ցրուածութեան եւ չափազանց մեծ հեռաւորութեան իրողութիւնն է»: Անիկա «կրկնակ պատկանելիութեան» իրականութիւնն է: Սփիւռքահայը կրկնակ պատկանելիութիւն ունի. ազգային եւ քաղաքացիական: Անոնք պէտք է մերուին, եւ ոչ թէ՝ ազգայինը օտարանայ քաղաքացիական պատկանելիութեան մէջ: Փափազեան մերժած է «հայապահպանում»ի այն ըմբռնումը, որ կը ձգտի «միայն անցեալին կառչելու, անցեալով ապրելու, անցեալ կրկնելու»: Այսպիսի ձգտումին «ազգային նկարագրի ստեղծագործական ուժեղ թափը կը պակսի», եւ որուն հետեւանքը կ’ըլլայ «ազգային նկարագրի աղաւաղում մը»:

«Ենթակայական հաշւումներ»ով ճիշդ չ’ըլլար ըսել, թէ ո՞ւր կ’երթայ Սփիւռքը: Անհրաժեշտ է «իսկոյն գործել. Գործել կրկնապատկուած ուժերով, կրկնապատկուած ճիգ թափելով: Անհրաժեշտ է ցուցաբերել բացառիկ պայմաններու ատեն անհրաժեշտ բացառիկ մօտեցումը»: Այսուհանդերձ, ապագան կախում պիտի ունենայ Հայաստանի հետ (իր օրերուն՝ Խորհրդայինն էր _ ԳՔ) անոր յարաբերութեան բովանդակութենէն եւ զօրութենէն: Նաեւ Սփիւռքին նկատմամբ՝ Հայաստանի գուրգուրանքէն եւ հովանաւորութենէն: Հայութեան «ընդհանրական հայրենասիրութիւն» մը՝ կենսական է:

Եւ Սփիւռքը պիտի դադրի՝ երբ Հայ Դատի տեսլականը իրականանայ: Անկէ ետք՝ Սփիւռքի մէջ մնացողները պիտի ըլլան գաղութներ միայն:

3.- Վահէ Օշական (5): «Սփիւռք»ը անուն մը չէ լոկ, այլեւ ու մանաւանդ՝ օրէնք եւ տրամաբանութիւն: Վ. Օշական երկմաս յօդուած մը ունի, որուն ենթավերնագիրն իսկ կ’արձակէ գայթակղեցնող զօրաւոր հով մը. «Փորձ՝ Սփիւռքի Տեսութեան (Հերետիկոս Մտածումներ)»: Չարաճճիութիւն մը չէ ասիկա, այլ՝ հարազատագոյն գիտակցումը օրէնքի մը, տրամաբանութեան մը՝ որ «անխնայ է ու անվիճելի»: Անով կը տեսնուի վախճանը գաղութներու եւ գաղթաշխարհի հասկացողութեան, վասնզի անիկա «մնայուն ու գրեթէ անգիտակից սփռում է, անդադրում շարժում է դէպի դուրս ու հեռու»: Այս օրէնքը «չի կրնար ընդունիլ կեդրոնի մը գաղափարը ու մնայուն դէպի դուրս տարածում մըն է»: Ուստի՝ անիկա միացումի, միութեան եւ կեդրոնացումի շարժում մը չէ: Մինչդեռ գաղութներու եւ կամ գաղթաշխարհի հասկացողութիւնը կը սնանի միացումի, միութեան եւ կեդրոնացումի գաղափարներով: «Մէկ լեզու, մէկ կրօն, մէկ մշակոյթ, մէկ ազգ, մէկ դատ, մէկ եկեղեցի՝ յղացքներ են, որոնք կը թուին չպատշաճիլ Սփիւռքի իրականութեան», անոնք՝ փոխադրումներ են «նախասփիւռքեան սերունդներէ»: «Սփիւռքի իրականութիւն»ը ժխտումն է «հայրութեան, պապի ու նախահօր» գաղափարին. մէկ լեզուի, մէկ մշակոյթի, մէկ ազգի, մէկ դատի, մէկ եկեղեցիի յղացքները կը պատմեն «հայրութեան, պապի, նախահօր» մասին, անոնց վրայ կը հիմնուին…: Համբերել: Չյանձնուիլ գայթակղութեան: Որովհետեւ՝ Վ. Օշական աւանդութեան մշակ մըն է: Պիտի դառնամ անոր:

Նախա-սփիւռքեան հաստատօրէն, կ’ըսէ: Որո՞նք են անոնք: Իսկ ե՞րբ սկսած է Սփիւռքը: Անիկա միայն պատմական իրողութի՞ւն մըն է: Մէկ ու միա՞կ իրողութիւն մը:

Անիկա պատմական է, անկասկած: Ըստ Վ. Օշականի, կայ նախա-Սփիւռքը եւ կայ Սփիւռքը: Նախա-Սփիւռքին առնչաբար՝ հարց տուած է. «Ուրկէ՞ սկսիլ, ո՞ր արմատէն, պատմութեան հիմերու ո՞ր խորութեան մակարդակէն ճամբայ ելլել դէպի ներկան: Սկսինք մեր գլխուն պայթած բոլոր չարիքներուն արմատէն, որ սելճուքներն եղան»: Գիտենք, որ հայութեան ցրւումի պատմութիւնը շատ աւելի անցեալին մէջ է (տե՛ս՝ Արշակ Ալպօյաճեանի «Պատմութիւն Հայ Գաղթականութեան», Ա. հատոր, Գահիրէ, 1941): Սակայն Վ. Օշական 11-րդ դարէն առաջ եղած սփռումները չէ ընտրած իրեն մեկնակէտ, որովհետեւ զանոնք այնքան չարիք չէ համարած՝ որքան Անիի անկումն ու անոր հետեւանքները: Նաեւ՝ որովհետեւ սելճուքները, եւ անոնց ցեղակիցները, մինչեւ Օսմանեան թուրքերը՝ հայը իր հայրենիքէն աննախընթաց տարտղնումի մղեցին, եւ տարագրեցին: 11-րդ դարէն հայութեան տարտղնումը լրումին հասաւ Եղեռնով եւ պապենական հայրենիքէն անոր վերջնական տարագրութեամբ: Մինչեւ վերջնականը՝ նախա-Սփիւռքն էր: Անկէ ետք՝ Սփիւռքը, որուն «բունը (դեռ) հազիւ կ’երեւի հողէն վեր»:

Արդ, Սփիւռքը պատմութեան դէպքերէ յառաջացած է, ու աշխարհագրական վիճակ մըն է նաեւ: Վ. Օշական Սփիւռքի աշխարհագրական վիճակը նուազ «շահեկան» գտած է քան «հոգեբանական»ը: Սփիւռքը «մտքի վիճակ մըն է»: Ըսել կ’ուզէ՝ թէ իրեն համար «աւելի շահեկան է» մտքի վիճակ Սփիւռքը, ուստի՝ սփիւռքահայն ալ «մտքի վիճակ մըն է»: Այս հաստատումէն ետք, անմիջապէս ըսած է. «Նախ մէջը կայ օտարութեան մը գաղափարը. սփիւռքահայը՝ օտարն է»: Ապա բացատրած՝ «երբ մէկը չի պատկանիր այն երկրին, ուր կը բնակի, առաջին տուեալը որ կը յայտնուի՝ կեդրոնէ մը դուրս ըլլալու, օտար մը ըլլալու գիտակցութիւնն է: Այն անձը՝ ուրիշն է, միւսներուն պէս չէ, տարբեր անձ մըն է: Օտարութիւնը երկու երես ունի: Եթէ դուրսը մարդ մը քեզի համար օտար է, դուն ալ իրեն համար օտար ես»: Հոսկէ՝ ոստում մը կատարած է դէպի սեփական օտարութեան գիտակցութիւնը, այսինքն դէպի այն մէկը՝ որ «մեր ինքնութեան ծածկեալ դէմքն է» (Ժիւիլիա Գրիստեվա): «Օտարը առաձին անձ մըն է»: «Այս առանձնութենէն կը ծագի փնտռտուքը միւս հայուն, կամ՝ աւելի վաւերականին, աւելի հարազատին, որ անցեալին մէջ կը գտնուէր», կ’ըսէ: Փնտռտուքը անմիջապէս կը տանի անցելապաշտութեան, եւ «անոր բոլոր բարիքներուն եւ չարիքներուն»: Ինչո՞ւ կը տանի անցելապաշտութեան: Կեդրոնէն դուրս չմնալու համար: Բայց Սփիւռք ըլլալը՝ դրսութեան մէջ ըլլալ է, դրսութիւնը ըլլալ է անդադար: Անցելապաշտութիւնը կեդրոնի պատրանքին յանձնուիլ մըն է, անգիտացում մըն է ներկային ու իրականութեան: Ակնարկ մը պատմութեան վրայ՝ կը բաւէ յայտնաբերելու իրողութիւն մը, թէ հայը զարգացած է, ինքզինք իրագործած է «դէպի դուրս գացող, դէպի աշխարհի չորս կողմերը տարտղնուող կեդրոններու մէջ»: Ասիկա կը թելադրէ, որ սփիւռքեան ինքնիրագործումը «կեդրոն»ին նորովի հնարումն է բազմաթիւ կեդրոններու մէջ: Այս ակնարկը կը հրաւիրէ մեզ Վ. Օշականի աւանդութեան իմացման անդրադառնալու, քանի որ աւանդութիւնը «կեդրոն»ի գաղափարին գլխաւոր կամ միակ կրողն է, կամ կրողն է «հայրութեան, պապի, նախահօր» գաղափարին:

«Աւանդականը,- կ’ըսէ ան, – անպայմանօրէն հին ու մաշած նկարագիր պէտք չէ հասկնանք։ Շատ դրական իմաստ ալ կրնայ ունենալ։ Սակայն մեր մէջ, աւանդականը կռապաշտական երանգ մը ունի, որ անընդունելի է մեր օրերուն»: Անցելապաշտութիւնը, ուրեմն, աւանդութեան կռապաշտութիւնն է: Որեւէ կռապաշտութիւն՝ յարաբերութիւն է «հին ու մաշած»ին հետ, կարելի է ըսել՝ հինցածին ու մաշածին հետ: «Մեր օրեր»ը կը մերժեն այս յարաբերութիւնը: Ինչո՞ւ: Որովհետեւ հինցածն ու մաշածը կը ծառայեն առկայ «սիսթէմ»ին գաղափարաբանութեան կամ «միթոլոժի»ին, ուստի միայն կը վերբերեն հինցածն ու մաշածը: Կուռք-աւանդութիւնը «կը քաջալերէ մտքին ստրկացումը» քաղաքական, կրօնական, բարոյական սկզբունքներուն: Կայ նաեւ դրական աւանդութիւնը, որ «բիւրեղացում»ն է «դարերու իմաստութեան եւ փորձառութեան»։ Այն «բիւրեղացում»ը անտեսմամբ ծածկուած է: Անիկա մանաւանդ լեզուին մէջ է, եւ «կրօնական զգայարանք»ին: Վ. Օշական լեզուին ու «կրօնական զգայարանք»ին գումարած է «աւանդական արուեստ»ը, ուր են «հայութեան ինքնութեան եւ անոր ճշմարտութեան գաղափարը, պատմութեան դասերը, մարդկային ոգիին պարզագոյն տարազները»: Այլեւ ՀՅԴն՝ որովհետեւ անոր մէջ գտած էր ապրումը «հայկական ինքնութեան», նաեւ՝ «հին հայու տիպարին մէկ կերպար»ը, որ զինք կը յուզէր եւ կը հրահրէր իր երեւակայութիւնը։ Բիւրեղացեալ աւանդութիւնը սակայն «արժէք ունի իբրեւ պատուանդան», երբ կը ծառայէ վրան դոփելու ոտքը եւ «սլանալու համար դէպի անծանօթը», հասնելու համար «արժէքաւոր իրագործում»ին: Այս միտքը այնքա՜ն կը յիշեցնէ Ն. Սարաֆեանի «անջրպետի մը գրաւումը»:

Սփիւռքը վախճանն է ամենատեսակ կռապաշտութեան: Անիկա երկիրն է, ուր ըլլալու համար՝ կենսական է սեփական գոյութեան արդարացումը փնտռել, «խորհրդաւոր, գաղտնի, արգիլեալ» ճշմարտութիւնը խելայեղօրէն փնտռել, եւ որսալ…: Այս փնտռտուքը պիտի շարունակուի մինչեւ վախճան, որովհետեւ «հայ ժողովուրդին Հայաստան վերջնական հաւաքուիլը՝ հայուն հարցը չի լուծեր: Հայուն հարցը աւելի է քան հողային հարցը: Աշխարհային հարց է: Ան ինքզինք պիտի իրագործէ, գոյութեան իմաստը պիտի ստեղծէ իր զգացած կոչումին, առաքելութեան ստանձնումին մէջ»:

Վերջաբան

Հայ Սփիւռքին «գոյաւորում»ը «որակական մի նոր վիճակ» է, քան լոկ՝ տարագրութիւն, տարտղնում, գրած էր Դալլաքեան: Ի՞նչ էին այն «նոր վիճակ»ին անցեալի, ներկայի եւ ապագայի ընկալումը եւ հայեացքը: Յ. Օշականի, Բ. Փափազեանի եւ Վ. Օշականի միտքերէն ամփոփեալ պատկերներ ուրուագրեցի: Բայց քանի «Սփիւռք» յատուկ անուան առաջին երեւումը «Սիոն» պաշտօնաթերթին մէջ էր, արդարութիւն ընելու համար պարբերականին՝ կը պարզեմ անոր քանի մը միտքերը եւս որպէս վերջաբան: Նաեւ՝ որպէսզի գիտնանք, թէ «որակական մի նոր վիճակ»ին սկզբնաւորութիւնը ի՞նչ կը մտածէր…

«Հայ Եկեղեցւոյ Արդի Վիճակը» խմբագրականը կ’ըսէր. «Աշխարհաւեր մեծ պատերազմին (այսինքն՝ Համաշխարհային Ա. Պատերազմին _ ԳՔ) հետեւանքները ահռելի դասաւորումի մը ենթարկեցին հայութիւնը: Փոքր Ասիոյ մէջ բոլորովին ջախջախուեցաւ հայը իր քաղաքակրթիչ ազդակներով եւ ժողովուրդին մնացորդը սփռուեցաւ աշխարհի ամէն կողմ, ծնունդ տալով նոր գաղութներու եւ ստուարացնելով հին գաղութները»: Իսկ «Ըմբռնել Կացութիւնը» խմբագրականով, որուն հեղինակը հաւանաբար Թորգոմ Պտր. Գուշակեանն է, 1933-ի Դեկտեմբերին կ’ըսուէր, թէ Սփիւռքը «ձեւացած է» «անողոք եւ անարդար պայմաններու հարուածներէն զարնուելով փշրուած եւ դէս դէն սփռուած կենդանի կտորներէ, որոնք տակաւին _ բայց մինչեւ ե՞րբ արդեօք _ ազգային լեզուի, կրօնի, մշակոյթի եւ իտէալի միութիւնը, նոյն անցեալէ մը եկած եւ դէպի ապագան դիմող համայնքի մը կամքով եւ գնացքով»: «Ահռելի դասաւորում մը»ն է այս, «փշրուած եւ դէս ու դէն սփռուած» դաւաւորում մը, որ «քաղաքակրթութեան ազդեցութեան եւ ընկլուզիչ կամ ձուլիչ պայմաններու ճնշումին» տակն է, «այնպէս որ ժամանակի խնդիր մըն է պարզապէս հայ գաղութներուն կորուստը»: Բայց «պէտք է կազմակերպել հայ գաղութները, որպէսզի հնար եղածին չափ եթէ ոչ խափանուի ձուլումի վտանգը, այլ գոնէ հեռացուի»: Եւ առաջարկած է՝ 1) «Համագաղութային մարմին»ի մը կամ «մարմիններ»ու ստեղծում, որպէսզի խորհին եւ կանոնադրեն «հայերը հա՛յ պահելու միջոցները». 2) Հայ դպրոցներու կանգնում (գէթ՝ «շէնք շնորհք նախակրթութիւն տուող դպրոցներ(ու)»). 3) Հայ եկեղեցիներու շինութիւն եւ կազմակերպում՝ «տեղական պահանջներու համաձայն», որովհետեւ «առանց Հայ եկեղեցւոյ կարելի չէ հայութիւնը պահել ոեւէ գաղթավայրի մէջ». 4) Հայ մամուլին կարեւորում՝ քանի «մեծ ազդակ մըն է գաղթավայրերու մէջ հայ լեզուն եւ հայ զգացումները վառ պահելու համար»:

Այն թուականէն ասդին սփիւռքեան «յարաշարժ արշիպեղագոս»ը (Վ. Օշական) կրցած է ունենալ «համագաղութային մարմիններ», բայց ոչ՝ ընդհանրական մէկ մարմին: Բազմաթիւ հայ դպրոցներ բացուած են, եւ ետքն ալ՝ փակուած, եւ հայեցի կրթութիւնը թշուառացած է…: Եկեղեցիները շատցած են, բայց դատարկուած… (ասդանդ տօնական օրերու «խուռներամ»ութիւնը՝ հակառակին ապացոյցը չէ): Հայ մամուլը արտատպումներու «անդաստան» մըն է…:

Եւ դեռ կան այլ կառոյցներ եւ բազում խնդիրներ, որոնք «համագաղութային մարմին»ի մը կողմէ խորհուելէ, կանոնադրուելէ եւ լուծուելէ առաջ, անհրաժեշտ է՝ որ խորհուին, կանոնադրուին եւ լուծուին «համագաղութային մարմիններ»ու կողմէ, այսինքն՝ անոնցմէ, որ ունինք, ու եթէ ի վիճակի են…:

Ահա բոլոր կառոյցները կը կոչուին անմիջապէս ուսանելու ՎռամշապուհՍահակՄեսրոպեան ճանապարհագիտութենէն, եւ ի գործ արկանելու զայն. հովանաւորութիւն, հաւատք եւ գիտութիւն, տեսլական եւ ծրագիր, սերունդի (ընտրեալներու դաս) պատրաստութիւն, եւ յառաջընթաց գործունէութիւն:

Գառնիկ Աւագ Քահանայ Գոյունեան
Հոգեւոր Հովիւ Ս. Յակոբ Առաջնորդանիստ Մայր Եկեղեցւոյ

Գանատա

ԾԱՆՕԹԱԳՐԱԿԱՆ

1.- Տե’ս՝ «Սփիւռք. Ինքնութիւն/Այլութիւն», Ա. հատոր, Մոնթրէալ, 2022, Ներածութիւն: Սոյն յօդուածի բոլոր յղումներէն զեղչեցի էջաթիւերը՝ ապաւինելով որոնողին հետաքրքրութեան:

2.- Եր. Օտեանի «Հայ Տիասբորան» վէպին դրուագներուն վայրերն են Կ. Պոլիսը, Պուլկարիան, Յունաստանը, Ռումանիան, Եգիպտոսը եւ Սուրիան:

3.- «Սփիւռք» անուան որոնումի նախաքայլս կը պարտիմ Վ. Մատթէոսեանի («Pasado Sin Retorno, Futuro Que Espera», Montevideo, 2011):

4.- Յ. Օշականի առիթով օգտագործեցի իր «Մոռցուած Բաներ» (Պէյրութ, 1998, խմբ. Պ. Սնապեան) եւ «Վկայութիւն Մը» (Հալէպ, 1946) գիրքերը:

5.- Վ. Օշականի առիթով օգտագործեցի հետեւեալ երկու յօդուածը՝ «Փորձ՝ Սփիւռքի Տեսութեան (Հերետիկոս Մտածումներ), Ա., (3 Յուլիս 1987, «Ասպարէզ»). «Սփիւռքի Արմատները», Ա., (1 Մայիս 1987, «Ասպարէզ»): Դասախօսութիւնը՝ «Ինքնութեան Եւ Առաքելութեան Տագնապներ» (1 Հոկտեմբեր 2000, «Յառաջ»): Եւ Ի. Ճինպաշեանի հարցազրոյցը՝ «Սփիւռքը Իր Տագնապներով» (3 Փետրուար 1992, «Հորիզոն»):

Աղբիւրը՝ horizonweekly

Առնչուող լուրեր

22/06/2025

Սփիւռքը/անուն եւ երեւոյթ

Ամենաընթերցուածը

Լուրեր