image

Լեզուական փեթակ՝ Պուրճ Համմուտը (18)

Լեզուական փեթակ՝  Պուրճ Համմուտը  (18)

Թրքերէնի բայական համակարգը

            1.Անկատար ներկայ եւ անկատար անցեալ

            Ուրեմն կը շարունակենք բայական այս իւրայատուկ ժամանակի սերտողութիւնը, որ սկսած էինք  մեր նախորդ առաքումով:

            Ըսինք, որ ան կը ստացուի իւրայատուկ մասնիկով մը, որ է (i)yor  եւ որ ուղղակի կը դրուի բայարմատին վրայ առանց որեւէ խոնարհիչի:

                                    gid.iyor                       gel.iyor                       iç.ıyor 

                                    կ’երթայ կոր              կու գայ կոր               կը խմէ կոր

            Այս մասնիկին առաջին i տառը կը գտնենք բաղաձայնով աւարտող բայական արմատներու  վրայ միայն, ինչպէս են բերուած արմատները՝ gid, gel, :

            Ուր ան կրնայ փոխուիլ ձայնաւորներու ներդաշնակութեան քառափոփոխ բարդ կաղապարին (ı, i,u, ü)  թելադրանքով.

            yaz.ı.yor (a- ı)            ver.i.yor (e-i)             koy.u.yor(o-u)           gör.ü.yor(ö-ü)

            կը գրէ կոր                 կու տայ կոր              կը դնէ կոր                 կը տեսնէ կոր

            Ձայնաւորով վերջացող բայարմատներու վրայ կ’աւելնայ  միայն yor, որ իր այս կազմով բոլորովին անփոփոխ ածանց մըն է.

            uyu.yor                      başla.yor                     oku.yor                      yi.yor

            կը քնանայ կոր         կը սկսի կոր             կը կարդայ կոր         կ’ուտէ կոր

            Իսկ yor-ին կամ (i)yor-ին վրայ աւելցող դիմային վերջերը, որքան ալ փոփոխական ըլլան անոնք իրենց բնոյթով, հաւասարապէս ս ձայնաւորով կը սկսին՝ ենթարկուելով   yor-ի օ ձայնաւորին՝ օ-ս.

            oku.yor.um    oku.yor.sun    oku.yor      oku.yor.uz      oku.yor.sunuz     oku.yor.lar

            Եզակի երրորդ դէմքի վրայ ոչ մէկ դիմային մասնիկ կ’աւելնայ, իսկ յոգնակի երրորդ դէմքը կը կազմուի եզակիի վրայ աւելցող մեզի ծանօթ lar/ler զոյգի առաջինը:

                                                                           *  *  *

            Բայական այս կառոյցը, ինչպէս գիտենք, չունէր գրաբարը,  իսկ աշխարհաբարի մէջ, մօտաւորապէս 12-րդ դարէն սկսեալ, որ կը  համապատասխանէ հայ-թուրք կենակցութեան ձեւաւորման,  ան իր արտայայտութիւնը գտաւ՝ արեւելեան բարբառներուն մէջ ում, իսկ արեւմտեան բարբարներուն մէջ կոր ձեւոյթներով՝  վազում է- կը վազէ կոր:

            Իսկ մինչ արեւելեան բարբառները կը յատկանշուին իրենց մէկ ու միասնական ընտրութեամբ, արեւմտեան բարբառներու մէջ կը յառաջանան այլազան տարբերակներ՝ կը վազէ կա, կա կը վազէ, կը վազէ եա, կը վազէ եոր եւ այս վերջինէն ալ՝  կը վազէ կոր. ասոր յառաջացումն ու վայելած ծաւալը Այտընեան կը վերագրէ թրքերէնի yor-ին, որ տուած է արեւմտահայերէնի կոր-ը (Այտընեան, Քննական քերականութիւն, էջեր  98, 208, 265):

            Իր ծագումնաբանական այս բացատրութեան բերումով ալ կոր-ը հետզհետէ դուրս ձգուեցաւ գրաւոր/գրական արեւմտահայերէնէն, թէեւ բանաւոր արեւմտահա-յերէնի մէջ ան աւելի կամ պակաս կը պահպանէ իր գոյութիւնը քիչ մը բոլորիս խօսքին մէջ, իսկ լեզուի մը հարազատ պատկերը անոր բանաւոր տարբերակն է, մինչ գրական ամէն տարբերակ այս կամ այն չափով արուեստական է եւ չի համապատասխաներ տուեալ լեզուի ոչ մէկ խօսուածքին: Հայաստանի գաւառներէն ոչ մէկը խօսած է Զոհրապի ու Թեքէեանի երկերու հայերէնով. անոր ընտելացումն ու տիրապետումը արդի հայէն կը պահանջէ տարիներու վարժանք ու յոգնութիւն:

            Այս պահուածքն ալ կը ցուցանէ անոր անհրաժեշտութինը:

            Եւ առանց  այս զոյգ անկատար ժամանակներուն՝ արեւմտահայերէնը խոցելի է, քանի մեր «սահմանական ներկայ ու անցեալ անկատար» կոչածը՝ կը վազէ-կը վազէր, շատ հեռու է այդ զոյգին աշխարհաբարի մէջ յառաջացած կարիքը գոհացնելէ, այս պատճառով ալ թոյլատրելի է մտածել, որ առանց  կոր-ին արեւմտահայերէնը միջոց մը պիտի գտնէր  գոհացնելու իր կարիքը, սակայն դժբախտաբար ան սխալ նժոյգի վրայ դրաւ իր գրաւը՝ իւրացնելով իր անմիջական շուրջը գտնուող թրքական yor-ը, մինչ արեւելահայերէնը իր սեփական ծոցէն դուրս բերաւ զայն՝ շատ հաւանաբար գրաբարի տրականի ու ներգոյականի   թելադրութեամբ՝ իւրում...սրտում...երգում  եւ այլն:

            Մեզ շրջապատող լեզուներէն արաբերէնը քալեց մօտաւորապէս հայերէնի ուղիով: Դասական արաբերէնը, այն, որով շարադրուած է Կուրանը, զուրկ է անկատար ներկայէ: Թրքական տիրապետութեան զուգահեռ յառաջացող բարբառները հնարեցին իրենց անկատար ներկաները՝ ենթադրելի է թրքերէնի ներշնչումով. այսպէս՝ եթէ դասական արաբերէնը կ’ըսէ يش۟رب  “ան կը խմէ”, արդի լիբանանցին կ’ըսէ  ۱مبشْرب: Եւ ասոնք նոյն նշանակութիւնը չունին. առաջինը խմելու ընդհանուր գաղափարն է, ճիշդ հայերէնի կը խմէ-ին նման, մինչ երկրորդը ընթացքի մէջ գտնուող գործողութիւն մըն է՝ կը խմէ կոր – içiyor - is drinking, որ կը շարունակուի՝ անաւարտ է, անկատար է:

            2.Բաղդատական տախտակ ընդհանրական եւ անկատար ժամանակներու

                        okur.um          կը կարդամ               oku.yor.um                 կը կարդամ կոր

                        okur.sun         կը կարդաս               oku.yor.sun                կը կարդաս կոր

                        okur…             կը կարդայ                oku.yor…                   կը կարդայ կոր

                        okur.dum        կը կարդայի              oku.yor.dum               կը կարդայի կոր

                        okur.dun         կը կարդայիր            oku.yor.dun                կը կարդայիր կոր

                        okur.du...        կը կարդար               oku.yor.du...               կը կարդար կոր

            Բոլոր բայաձեւերը  անփոփոխ կը պահեն բայական oku արմատը կամ oku.r հիմքը, որոնց կը կցուին էական բայի ներկան ու անկատարը:

            Անկատար ժամանակնհերու ցուցիչ yor ածանցը մուծուած է բայարմատին  եւ էական բային միջեւ:

            Կանոնաւորութիւնը անբեկանելի է. հաւանաբար այս կանոնաւորութիւնն ալ կ’օգնէ որ ասոնք ըմբռնելի դառնան եւ իւրացուին:

          

Արմենակ Եղիայեան
  armenag@gmail.com