20.09c
Երեվան
ուրբ, հկտ 11
1. Ֆրանսա-Ֆրանսիա, ֆրանսացի-ֆրանսիացի
Google-ին կը դիմեմ «Ֆրանսա» անունով, եւ ահա առաջին տեղեկութիւնը կ’ըլլայ այն, որ այս երկիրը «Միութենկան-մենական կիսանախագահական հանրապետութիւն է»... հասկցէ՛ք ինչ որ կ’ուզէք, ես բան մըն ալ չհասկցայ այս սահմանումէն, որուն բնաւ պէտք չունէի՝ ճանչնալու համար մեր գիտցած Ֆրանսան:
Ուրկէ-ուր սատանան դրդեց, որ բանամ նաեւ... «Ֆրանսիա». յայտնօրէն այս ինքնամեկուսացումը, որուն դատապարտուած եմ աւելի քան մէկուկէս տարիէ, դեռ շատ ապուրներ պիտի կերցնէ, եւ ես... պիտի ուտեմ զանոնք:
Ուրեմն այստեղ ալ ըսուած է, որ ան «Ունիտար կիսանախագահական հանրապետութիւն է»... ունիտար, լա՛ւ հասկնանք, եւ տրուած է անգլերէն հոմանիշն ալ՝ unitary՝ շատ աւելի սրելով շփոթս ու զառածումներս:
Այս խառնարանին մէջ դուք ձեր կարգին բան մը կը հասկնա՞ք, եթէ այո, ապա նախանձելի էք: Մարդ պէտք է Յակոբ Պալեանի խելքը ունենայ լուսաբանելու համար այս լաբիւրինթոսը, քիչ կը մնար ըսէի...ճապկումը:
Եւ այս բոլորէն ետք կարելի չէ թախիծով չմտածել, թէ որքա՜ն կեղծ ու արուեստական բաներով բաժնուած ենք իրարմէ՝ արեւելահայերն ու արեմտահայերս. մէկ կողմէ՝ Ֆրանսա-Ֆրանսիա, միւս կողմէ՝ միութենական-մենական եւ ունիտար: Եւ այս՝ եւրոպական երկրի մը ընդամէնը անուանումին առթիւ:
Ի՞նչը կ’արգիլէր, որ մէկ ու միասնական անունով կոչէինք այս այնքան ծանօթ երկրին անունն ու վարչակարգը բնորոշող բառերը, ինչպէս կը կոչենք Չինաստանինը, Զիմպապուէինն ու Մադագասկարինը:
2. Եւ... և
Անյիշելի ժամանակներէ սկսած արեւելահայը գրած է և՝ միացած:
Մերոնք ըրած են նոյնը:
Այս երեւոյթը աւելի շեշտուեցաւ խորհրդային կարգերու օրով, ուր և-ը կը նկատուէր մէկ տառանշան, որ կ’արտասանուի երկու հնչիւնով, աւելի ճիշդը...երեք՝ yev: Այսպէս ալ կը ներկայանայ ան արեւելահայ ձեռնարկներու մէջ, ուր այբուբենի տառերուն թիւը կը նկատուի 40` տրուած ըլլալով որ հոն տեղ գտած է նաեւ ու-ն, որ կը հնչուի իբրեւ մէկ ձայնաւոր
Ուրեմն, ինչպէս ըսինք, մեր մէջ կացութիւնը բոլորովին տարբեր չէր, մինչեւ որ վերջին քանի մը տասնամեակներուն ձայներ բարձրացան, թէ պէտք է անջատ՝ «եւ» գրել այս շաղկապը: Միայն թէ մեր իրականութեան մէջ կը գիտակցուէր, որ և-ը անկախ տառանշան մը չէ, այլ գումարն է երկու տառերու՝ ե+ւ, եւ յարմարութեան սիրոյն է, որ կը գրուէր միացած, միւս կողմէ՝ եթէ ան կ’երեւի մեր այբուբենի ցանկին մէջ, կը կատարէ շաղկապի դերը՝ կապելով օ եւ ֆ օտարամուտ փոխառեալ տառերը մեսրոպեան մնացեալ 36 բնիկ տառերուն:
Այս այսպէս ըլլալով՝ ճիշդ չեմ գիտեր, թէ ի՛նչ գործօններու բերումով ասկէ քանի մը տարի առաջ Հայաստանի մէջ սկսան գրել անջատ եւ: Այո՛, գրեցին, սակայն կիսկատար բարեկարգում մը մնաց ան շատ տեսակէտներով, որոնց կ’անդրադառնանք ստորեւ:
* * *
ա) Նախ ամէնուր եւ չեն գրեր, կարելի է ըսել՝ խելքը փչողը կը գրէ եւ, չփչողը կը շարունակէ և գրել. փաստօրէն ազատ է: Եւ միայն գիտցողը գիտէ, թէ արեւելահայը ինչպէ՞ս կը վարուի ազատութեան հետ եւ ի՜նչ խաղեր կրնայ խաղալ անոր գլխուն:
Կը բաւէ թերթատել քանի մը աղբիւր՝ իսկոյն անդրադռնալու համար կացութեան:
բ) Երբ պիտի գլխագրեն այս շաղկապը, ապա և-ը կը քակուի ու կը դառնայ ԵՎ եւ ոչ թէ ԵՒ, այսինքն՝ Ւ տառը կը չքանայ կամ կը վերանայուի, կը դառնայ Վ. խնդրեմ, մի՛ հարցնէք՝ ինչո՞ւ: Եւ այս ընդհանուր երեւոյթ է, բացառութիւն չի ճանչնար :
գ) Նախադասութեան սկիզբը կը գրեն Եվ՝ Փոխանակ Եւ-ի. օրինակ՝
«Եվ կարաւանը Աբու Լալայի աղբիւրի նման մեղմ կարկաչելով...» (Աւ. Իսահակեան):
դ) Տողադարձի ատեն եւ կը դառնայ եվ. օրինակ՝ Լե-ւոն > Լե-վոն, հե-ւալ > հե-վալ, եւ այսպէս շարունակ: Այստեղ եւս ձեր ինչո՞ւ-ն պահեցէք ձեզի: Բայց թոյլ տուէք, որ ձեր փոխարէն հարցնեմ՝ ի՞նչ տրամաբանութեամբ... որովհետեւ այսքան անհեթեթութիւնը շատ է այս խեղճ լեզուին եւ ուղղագրութեան գլխուն, որոնք «հայերէն» կը կոչուին:
Այս բոլորին համար որո՞ւ պէտք է դիմել պատշաճ ու տրամաբանական պատասխան ստանալու համար,− բայց այսօր ո՞ր հարցումը իր գոհացուցիչ պատասխանը կը գտնէ յայնկոյս Արարարտի, որ այս մէկը գտնէ:
* * *
Ըստ Վիքիպեդիայի, եւ-ը 37-րդ տառն է «ժամանակակաից հայկական այբուբենի», որ ներմուծուած է միջին դարերուն ե եւ ւ տառերու համադրումով՝ որպէս կցագիր, եւ «այնուհետեւ սկսել է հանդէս գալ որպէս մէկ ամբողջութիւն»: Կը կարդաս այս բոլորը եւ կ’ապշիս, թէ ինչպէ՛ս կարելի է այսքան արուեսական ու քմահաճ մեկնաբանութիւն տալ իրողութեանց:
Ո՞վ եւ ի՞նչ իրաւունքով կ’որոշէ, որ եթէ ե եւ ւ կցեալ գրուին, կը վերածուին մէկ տառի: Մենք ունեցած ենք բազմաթիւ ուրիշ զոյգեր ալ, օրինակ՝ ﬓ, ﬖ եւ այլք, որոնք կցեալ գրութիւն ունէին եւ ոչ մէկ ատեն մէկ տառ նկատուած են: Տառին բնոյթը կ’որոշուի իր արտասանութ- եամբ. Ու-ն մէկ տառ կը նկատենք, քանի մէկ հնչիւն կը նշէ, հնչիւն, որ այլ այբուբեններու, օրինակ՝ լատիներէնի, գերմաներէնի, իտալերէնի, թրքերէնի մէջ կը գրուի մէկ ու միասնական նշանագրով: Մինչ եւ կամ և միշտ եւ ամէնուր արտասանուած են իբրեւ երկու շատ որոշ տարբերակուած հնչիւններ՝ ե եւ ւ:
3. Հրաչեայ Աճառեան կ’ըսէ. «Մենք ընդհանրապէս ճիշդ կը մտածենք, սակայն միշտ չէ, որ ճիշդ կը գրենք»: Այլ խօսքով՝ չի բաւեր ճիշդ մտածել, տակաւին հարկ է, որ ճիշդ արձանագրել կարենաս միտքդ: Ինչ որ միշտ չի յաջողիր: Ստորեւ խօսուն օրինակ մը մեր ամենավարժ գրող մէկ մտաւորականէն, որ «Պայքար»-ի խմբագրապետն է:
«Պէտք չէ մոռնանք որ արտաքին թշնամին քիչ անգամ կրնայ ծունկի բերել մեզ եթէ մենք ու մեր երկիրը, մեր ժողովուրդը միասնական չըլլան» (թիւ 251, խմբագրական):
Ուրեմն թշնամին քիչ անգամ կը յաղթէ, եթէ...միասնական չըլլանք:
Այլ խօսքով՝ «Եթէ միասնական ըլլանք... շատ անգամ կը յաղթէ ան»:
Եւ ահա «Պայքար»-ի աշխարահայեացքին ալ հետեւելով՝ հայութիւնը այսօր, ի հայրենիս եւ ի սփիւռս, բզիկ, բզիկ, բզիկ եղած է, որպէսզի... շատ անգամ յաղթէ:
Հապա՞՞՞...
Արմենակ Եղիայեան
