5.09c
Երեվան
երկ, դկտ 30
Ստորեւ, թարգմանաբար կու տանք Ռազմիկ Փանոսեանի` «Յարութիւն Քիւրքճեանի յիշատակին. մտաւորական հսկայ մը» խորագրեալ յօդուածը, որ վերջերս լոյս տեսաւ անգլիատառ հայ մամուլին մէջ, ուղղուած՝ անգլիախօս սփիւռքին: Փանոսեան յարգանքի տուրք կը մատուցէ Յարութիւն Քիւրքճեանի հսկայական ներդրումին սփիւռքահայ նորարար մտքի զարգացման մէջ: Ինչպէս կ’ընդգծէ հեղինակը, Քիւրքճեանի աշխատանքը, մասնաւորաբար անոր 1968-ին գրուած «Երկրորդ հաւասարում բազմաթիւ անյայտներով» յօդուածը, կոչ մըն էր ուղղուած հայկական սփիւռքին՝ վերիմաստաւորելու իր ինքնութիւնը՝ բացուելով աշխարհին, այլ ոչ թէ նահանջելով ու մեկուսանալով «կեթոյին» մէջ:
Այս ամառ հայկական սփիւռքը կորսնցուց իր մեծագոյն մտաւորականներէն մէկը: 8 Օգոստոսին, Աթէնքի մէջ, 81 տարեկան հասակին կեանքէն հեռացաւ Յարութիւն Քիւրքճեանը:Թէեւ անոր անունը կրնայ լայնօրէն ճանչցուած չըլլալ Միացեալ Նահանգներու եւ անգլիախօս այլ երկիրներու մէջ, (ան երբեք չէ ձգտած անգլերէն գրելու), Քիւրքճեան մեծ ազդեցութիւն ունեցած է սփիւռքեան մտածողութեան վրայ: Այսօր, կայացած սփիւռքը ինքզինք այդպիսին կը նկատէ մասամբ անոր աշխատանքին շնորհիւ, յատկապէս 1960-1970-ական թուականներուն: Իրեն սերնդակից քանի մը այլ երիտասարդ տղոց ու աղջիկներու հետ, Քիւրքճեան լուսարձակի տակ առաւ սփիւռքի ինքնութիւնը ձեւաւորող հիմնական որոշ հարցեր, որոնք այժմէկան կը մնան նաեւ այսօր:
68-ի (1968) այս հայ սերունդը կոչ ուղղեց վերիմաստաւորելու մեր ինքնութիւնը՝ որպէս սփիւռքահայեր, նաեւ՝ ինչպէ՞ս առնչուելու աշխարհին, մեր անցեալին, ներկային ու ապագային, եւ հայրենիքի գաղափարին: Այս սերունդին մաս կը կազմէին Գրիգոր Պըլտեան, Մարկ Նշանեան, Վեհանոյշ Թեքեան, Խաչիկ Թէօլէօլեան, Ժիրայր Լիպարիտեան եւ ուրիշներ, որոնք հետագային իրենց ասպարէզը շարունակեցին այլ մարզերու մէջ: Քիւրքճեան աւելի մնաց «տան» մօտ՝ ծառայելով Լիբանանի եւ Յունաստանի համայնքային կազմակերպութիւններուն եւ դպրոցներուն մէջ:
Յարութիւն Քիւրքճեանի 1968-ի առանցքային անդրադարձ-յօդուածը՝ «Երկրորդ հաւասարում բազմաթիւ անյայտներով» առաջին անգամ հրատարակուած «Ահեկան»ի մէջ (1968, թիւ 3-4, Պէյրութ), կատարեալ գլուխգործոց մըն է: Այն կոչ կ’ուղղէ վերագնահատելու մեր յարաբերութիւնները օտարին հետ: Մենք պէտք է խուսափինք «կեթթոյի» ընձեռած հանգստաւէտութենէն, կը պնդէ Քիւրքճեան, եւ բացուինք աշխարհին. մենք պէտք է վերարժեւորենք եւ վերաձեւակերպենք սփիւռքեան մեր ինքնութիւնը համաշխարհային շրջագիծի մը մէջ, այլ ոչ թէ ներս նայինք ու նահանջենք դէպի մեր սովորական հանգստաւէտ սահմանները: Այս մէկը իսկապէս ըմբոստ կեցուածք մըն էր 1960-ականներու ոգիով: Պահպանողական միջավայրի մը մէջ, Քիւրքճեան կը պնդէր, որ աշխարհին բացուիլը էական է հայկական ինքնութեան արդիականացման համար եւ կարեւոր` երիտասարդութիւնը ներգրաւուած պահելու սփիւռքեան պայմաններուն մէջ:
Դժբախտաբար, Քիւրքճեանի յեղափոխական մօտեցումը (ինք երբեք չէ օգտագործած «յեղափոխական» բառը) մնաց անարձագանգ: Լիբանանի քաղաքացիական պատերազմը եւ 68-ի սերունդին ցրւումը պատճառ դարձան նորարարութեան եւ վերաձեւակերպման ճիգերու կասեցումին: Պէտք էր «կեթթոն» ֆիզիքապէս եւ մտաւորապէս պաշտպանուէր: Պահպանողականութիւնը իր տիրական թաթը տարածեց սփիւռքեան մտքին ու գործելակերպին վրայ: 1988-ի Ղարաբաղեան շարժումին պատճառով Սփիւռքը դադրեցուց վերիմաստաւորելու կամ իր ինքնութեան մասին ինքնուրոյն մտածելու ջանքերը, որովհետեւ բոլոր հայեացքները ուղղուած էին դէպի Երեւան ու Ստեփանակերտ: Սփիւռքը դադրեցաւ պատկերացնելէ իր ապագան, կամ առնուազն իր երեւակայութիւնը տեղադրեց Երեւան: Ինքը՝ Քիւրքճեանը, կը գիտակցէր, որ սփիւռքի յառաջադէմ փոփոխութիւններու կարելիութիւնները ցամքած են եւ առ այդ՝ նահանջեց համայնքի մտաւորական սահմաններէն ներս:
Այսուհանդերձ, այլախոհ որոշ ձայներ տոկացին, թէեւ անոնք յաճախ կը մնային անծանօթ ու չհրապարակուած (բացի Փարիզի «Յառաջ» թերթի էջերէն): 1988-էն երկու տասնամեակ ետք, Քիւրքճեան հրապարակեց իր 1968-ի յօդուածին շարունակութիւնը՝ «Զորս Տասնամեակ Ետք» խորագրով: 2008-ին, ան հարց կու տար, թէ ի՞նչ իրագործեցինք մենք (68-ի սերունդը) վերջին 40 տարին՝ փոխելով սփիւռքի հասկացողութիւնը՝ զայն աւելի բաց եւ համաշխարհային ուղղութիւններու համապատասխան դարձնելու համար: Ան հարցումը կը թողուր անպատասխան, բայց յստակօրէն կոչ կ’ուղղէր վերադառնալու աշխարհին հետ սփիւռքի յարաբերութիւնները սահմանելու հիմնական հարցին՝ ընդգծելով անոր հետ շփուելու անհրաժեշտութիւնը, անկէ մեկուսանալու փոխարէն:
Այս տարուայ յուլիսին, մենք՝ «Գալուստ Կիւլպենկեան» հիմնարկութեան մէջ կազմակերպեցինք եռօրեայ հանդիպում մը՝ մասամբ պատուելու 68-ի սերունդը, մասամբ երկխօսակցութիւն խթանելու տարբեր սերունդներու մէջ ու միջեւ, եւ մասամբ վերակենսաւորելու սփիւռքահայ մտածողութեան աւանդոյթը, այլ խօսքով՝ սփիւռքի ներկայ կացութեան ու ապագային մասին մտածելու սովորութիւնը: Մեր այս նախաձեռնութիւնը որոշ չափով ներշնչուած էր Քիւրքճեանէն: Հանդիպումին վերնագիրը՝ «Հաւասարում Նորոգ», յառաջ բերած էինք անոր 1968-ի յօդուածի վերնագրի բառերուն հետ խաղալով: Առաջին հրաւէր նամակը ուղարկեցի Յարութիւն Քիւրքճեանին: Շատ ուրախացանք, որ ան ընդունեց հրաւէրը: Ճիշդ էր զինք հոն ունենալ թէ՛ յարգանքի տուրք մատուցելու իրեն, եւ թէ՛ ներշնչուելու իրմէ: Քիւրքճեան անդրադարձաւ, թէ որքա՛ն մեծ ազդեցութիւն ունեցած է իր յօդուածը հրապարակումէն 55 տարի ետք, եւ որքա՛ն այժմէական կը մնայ ան: Կարծես դեռ անցեալ շաբաթ գրուած է:
Քիւրքճեան համեստութիւն կը բուրէր, հաճելի ընկերակից էր եւ առատաձեռն անձնաւորութիւն: Որպէս ուսուցիչ ոգեշնչեց ուսանողական բազմաթիւ սերունդներ, խթանեց մեր մտածողութիւնը եւ ծիծաղաշարժ իր պատմութիւններով խանդավառեց մեզ: Լիզպոնի մէջ, մենք խօսեցինք ապագայ ծրագիրներու մասին: Երեք շաբաթ ետք, Covid-ը խլեց անոր կեանքը՝ մեծ պարապ մը ձգելով մեր հոգիներուն ու մտքերուն մէջ: Անոր աւանդը հսկայական է հայախօս աշխարհին մէջ՝ իր բազմաթիւ գրութիւններով, լեզուի եւ գրականութեան դասագիրքերով, հայերէնէ-ֆրանսերէն բառարաններով եւ իբրեւ ուսուցիչ: Լիբանանի եւ Յունաստանի մէջ, հազարաւոր աշակերտներ իրենց մտաւոր զարգացումը կը պարտին իրեն: Անոր նորարարական դասագիրքերուն ծանօթ են հայ լեզուի ուսուցիչները:
Քիւրքճեան մասնագէտ խմբագիր էր: Դաշնակցական մտաւորական շրջանակները լաւ գիտեն, որ 1980–ական թուականներուն կէսերուն, ան կը հրաւիրուի Աթէնք՝ մաս կազմելու «Դրօշակ»ի (կուսակցութեան պաշտօնաթերթ) խմբագրութեան, կուսակցութեան պատմութեան մասին հրապարակումներու զուգահեռ: Շուրջ չորս տարի առաջ, ան ինքզինքնին տուաւ Յակոբ Օշականի հրատարակուած ստեղծագործութիւններուն խմբագրական եւ տպագրական սխալները շտկելու պարտականութիւնը: Երբ ես հարց տուի իրեն, թէ ինչո՞ւ կ’ուզէր ձեռնարկել նման յոգնեցուցիչ աշխատանքի մը, որ իր ժամանակէն պիտի խլէր շուրջ մէկ տարի, ան պարզապէս պատասխանեց իրեն բնորոշ հեզութեամբ. «ես պարտական եմ իրեն, այդ իմ մտաւոր պարտքս է 20-րդ դարու հայ մեծագոյն վիպասանին»: Եւ ան այդ գործը կատարեց ամենայն բծախնդրութեամբ:
Յարութիւն Քիւրքճեանի վերջին խօսքը, որ հնչեց մեր յուլիսեան հաւաքին, անոր կոչն էր «ինքնութեան մնայուն վերանայումի»: 68-ի ըմբոստութեան ոգին տակաւին կը մնար բոցավառ իր հոգւոյն մէջ. մենք չենք կրնար մեր ինքնութիւնը առնել որպէս անշարժ կամ անփոփոխ արժէք. մենք պէտք է անընդհատ թարմացնենք զայն՝ համահունչ համաշխարհային ներկայ պայմաններուն: Իւրաքանչիւր սերունդ պէտք է կատարէ այդ մէկը նկատի առնելով թէ՛ անցեալը, եւ թէ՛ ապագան՝ միաժամանակ կեդրոնանալով ոչ միայն իր՝ ներքին, այլեւ զինք շրջապատող աշխարհին վրայ: Քիւրքճեան սիրեց մեր մշակոյթը, լեզուն ու հաւաքականութիւնը, սակայն ան միաժամանակ բաց էր աշխարհին, նորին ու անծանօթին: Ան այսպէս էր, որովհետեւ յաջողած էր Ճեմարանական իր կրթութիւնը համադրել Սորպոնի մէջ ստացած փիլիսոփայութեան բարձրագոյն ուսման հետ:
Հողը թեթեւ գայ վրադ սիրելի Յարութիւն: Մենք պիտի շարունակենք առաջնորդուիլ իմաստութեամբդ եւ ներշնչուիլ բարութենէդ:
Ռազմիկ Փանոսեան
Գալուստ Կիւլպէնկեան Հիմնարկութեան Հայկական Համայնքներու Բաժանմունքի տնօրէն
Լիզպոն, Փորթուկալ
