• 744
• 26/09/2021

Հայերէնը կը զոարճանայ (34)

1.Հետաքննութի՞ւն, թէ՞ յետաքննութիւն

             Շատ ըմբռնելի պատճառներով՝ ոմանք հակամէտ են գրելու յետաքննութիւն՝ յ-ով, այն «տրամաբանութեամբ», որ տեղի ունեցածը յետոյ, ետքը, վերջը կատարուած քննութիւն մըն է: Եւ ուրեմն կ’ենթադրեն, թէ բառիս առաջին արմատն է յետ, որ կը նշանակէ յետոյ:

            Թող որ ամէն քննութիւն ալ կը կատարուի բանէ մը ետքը, յետոյ, վերջը...

            Սակայն այսպէս չէ, այս տրամաբանութեամբ կազմուած չէ  բառս, այլ ան հետաքաննութիւն[1] է, ուր առաջին արմատն է հետ(ք) «նշան», եւ իրօք ալ «հետաքննութիւն» կը նշանակէ ձգուած «հետքերու, նշաններու» քննարկում:

            Երբ ոստիկանները ոճիրին վայրը կը փութան՝ հետաքննութեան համար, ապա այնտեղ կը փնտռեն այն զանազան հետքերը, նշանները, որոնք կ’օգնեն բացատրելու ու բացայայտելու տեղի ունեցած ոճիրը: Կամ թէ երբ դատարանին մէջ կը կատարուին այլազան հարցաքննութիւններ՝ վկաներու, հարազատներու եւ ուրիշներու,  տեղի ունեցածը իր կարգին հետաքննութիւն մըն է՝ գործուած յանցանքին պարագաները լուսաբանելու  ծառայող:

            Միւս կողմէ՝ յետաքննութիւն գրելուն   մէջ կայ մեծ  գայթակղութիւն մը, որ կը խուսափի արդի արեւմտահայու գիտութենէն. եթէ բառս իրօք յետաքննութիւն ըլլար, ապա ան պիտի նշանակէր, ոչ թէ յետոյ կատարուող քննութիւն, այլ...«դէպի ետեւ եկող, դէպի ետեւ ընթացող» քննութիւն, քանի յետ արմատը բարդութեանց սկիզբը՝ բայարմատի մը ներկայութեան,  կը նշանակէ ետեւ կամ դէպի ետեւ. օրինակ՝

                        --յետադաս             ետեւը դասուած

                   --յետադէմ              դէպի ետեւ դիմող

                   --յետամնաց            ետեւը մնացած

                   --յետաշրջել            դէպի ետ(եւ) շրջել

                   --յետահայեաց        ետեւը հայող, նայող

                    --յետսապահ           ետեւի դիրքերը պահող, պաշտպանող

                   --յետընթաց            դէպի ետեւ ընթացող

            Պէ՞տք է այստեղ յիշեցնել, որ յետագայ  ալ կը նշանակէ «դէպի ետեւ եկող», եւ ոչ թէ «յետոյ եկող, ապագայ  կամ  գալիք», ինչպէս կը կարծեն մեր լուսապսակ  հայագէտները: Իսկ հայերէնը  նման բառ չունի. «Նոր հայկազեանը»  եւ «Արմատականը» վկայ:

            Ունինք հետագայ, որ կը նշանակէ «հետքին վրայէն եկող, հետեւող, գալիք, ապագայ»:

            Ծանօթ.− Աւելորդ կը սեպեմ վկայակոչել արեւմտահայ բառարանները, որոնք, այս պարագային, կը ներկայացնեն իսկական լաբիւրինթոս մը: Հետաքրքրուողը կրնայ դիմել անոնց: Անդին կը մնայ արեւելահայերէն Մալխասեանը. արդ, Մալխասեան  անարդարօրէն կը նուիրականացնէ յետագայ ձեւը՝ ընդունելով հանդերձ  հետագայ-ն, եւ ասոնք նկատելով երկու տարբեր բառեր: Մեր բոլոր յարգանքները այս մեծ հայուն հանդէպ, սակայն անոր միակ մոլորութիւնը չէ այս. Մալխասեան կը գրէ նաեւ երբէք՝ է-ով, մինչ  նախակրթարանի աշակերտն ալ  գիտէ, որ պէտք է գրել  երբեք՝ ե-ով, ի նմանութիւն ուրեք եւ ուստեք  բառերու  կազմած յարացոյցին.

                                --ո՞ւր >  ուրեք,  ուստի՞ >  ուստեք,  ե՞րբ >  երբեք

                Մալխասեան կը գրէ նաեւ քնքոյշ...որ հայերէն չէ. բառս  քնքուշ է՝ դասական հայերէնէն աւանդուած (տե՛ս «Նոր հայկազեան» եւ «Արմատական»):

*    *   *

            Արդ, կարելի է արդարօրէն հարց տալ, թէ ուրկէ՞ եւ ինչպէ՞ս յառաջացած է յետ բառի  յետոյ նշանակութիւնը: Փութանք կանխել, որ ան իրօք այլ ունի այդ նշանակութիւնը՝ տարբեր կառոյցներու մէջ:

            ա) Սեռական հոլով գոյականներու մէջ ան ցոյց կու տայ գործողութեան մը ժամանակը:

            Օրինակ՝

                        --յետ մահու՝  մահէն ետք

                        --յետ պատերազմի՝ պատերազմէն ետք

                        --յետ բանակցութեանց՝ բանակցութիւններէ ետք

            բ) Կարգ մը գոյականներու հետ կը կազմէ բարդ ածականներ, որոնք  նմանապէս կը բովանդակեն յիշեալ նշանակութիւնը:

            Օրինակ՝

                        --յետպատերազմեան՝ պատերազմին յաջորդող, անկէ ետք եկող

                   --յետբանակցային, յետջրհեղեղեան, յետձմեռնային, յետգարնանային, յետ- ամառնային, յետաշնանային, յետծննդեան , յետմիապետական, յետխորհրդային...

            2.Կ’երդնունք, որ պիտի շարունակենք պայքարը...

            Բոլորս ալ հակամէտ ենք գործածելու այսպիսիները՝ կ’երդնում,  կը զբօսնուս, կ’ընթեռնու,   պիտի թողուր...

            Իսկ եթէ շարունակել պէտք ըլլայ այս բայերու խոնարհումը՝ տարածելու զայն այլ դէմքերու, թիւերու, եղանակնրու  ու ժամանակներու վրայ,− ապա կը կարծեմ, թէ բոլորս ալ պիտի անճրկինք. միայն հմուտ գրաբարագէտ մը պիտի կարենար ընել այդ մէկը, եթէ իրապէս  հմուտ գրաբարագէտ մնացած է ի մերում կողմանս:

            Բայց եւ այնպէս մեր աշխարհաբար բառարանները կը յորդին  նման բայերով. օրինակ՝ երդնուլ, լնուլ, հեղուլ, յենուլ, ընթեռնուլ, զարթնուլ, զգենուլ, ոստնուլ, այտնուլ, ցասնուլ, ցածնուլ, զենուլ, յեռուլ...եւ այլն, որոնց  ոչ խոնարհումը ծանօթ է, ոչ ալ, երբեմն, նշանակութիւնը. քանի՞ հոգի գիտէ,  թէ ի՛նչ կը  նշանակէ այտնուլ, ցասնուլ, յեռուլ:  Բայց եւ այնպէս ասոնք բառարանէ-բառարան եւ սերունդէ-սերունդ հաւատարմօրէն կը փոխանցուին  իբրեւ լեզուական մոմիաներ:  

            Ասոնց ոչ մէկը կը գտնենք արեւելահայ արդի բառարաններու մէջ, որվհետեւ...արդի հայերէնի մաս չեն կազմեր ասոնք: Իսկ բառարան ըսուածը թանգարան չէ, ուր կարելի ըլլայ պատմական  հնութիւններ  ցուցադրել:

            Պարզ է, որ հետագայ բառարանագիրը պարտի ասոնց մէկ մասը արտաքսել ՝ պահելով անոնց   արդի աշխարհաբար հոմանիշները, մնացեալին տալ աշխարհաբարեան  կառոյց ու լծորդութիւն.  օրինակ՝

                        --երդնուլ          >        երդում տալ, երդուիլ  (կ’երդուիմ, երդուեցայ, երդուի՛ր)

                        --լնուլ               >        լեցնել             

                        --հեղուլ            >        հեղել, թափել

                        --յենուլ             >        յենել

                        --ընթերռնուլ    >        կարդալ, ընթերցել

                        --զարթնուլ       >        արթննալ, զարթնել (զարթնեցի, զարթնի՛ր)

                        --զգենուլ          >        հագնիլ, զգենալ (կը զգենամ, զգեցայ, զգեցի՛ր)       

                        --ոստնուլ         >        ոստում կատարել, ոստնել (ոստնեցի, ոստնի՛ր)

                        --այտնուլ         >        ուռիլ

                        --ցասնուլ         >        զայրանալ, կատղիլ, ցասնիլ (ցասնեցայ, ցասնի՛ր)

                        --ցածնուլ         >        ցածնալ, ստորնանալ

                        --զենուլ            >        զենել, մորթել

                        --յեռուլ             >        յեռել[2], շարել, ընդելուզել, հիւսել

                 Այսպէսով մեր բառարաններէն կը վերնայ -ուլ լծորդութեան բայերու չարաշուք կերպարը, եւ անոնց առիթ կը տրուի մերուելու արդի լեզուին եւ փրկուելու կորուստէ:

          Մրցոյթ 27.

            ***Երբ հարս դարձայ, ուզած կեսուրս չունեցայ, իսկ... (շարունակէ՛ասոյթը):

                Երբ հարս դարձայ, ուզած կեսուրս չունեցայ, իսկ երբ կեսուր դարձայ, ուզած հարսս չունեցայ:

            ***Առաջարկէ՛ երկու տարբերակներ, ուր ջնջուած է կրկնութիւնը:

            ---Այստեղ բնագիտութեան դասընթացքը պարտադիր դասընթացք մըն է:

            ա)Այստեղ բնագիտութեան  դասընթացքը պարտադիր է:

            բ)  Այստեղ բնագիտութիւնը  պարտադիր դասընթացք  է:

            ***Ջնջէ՛ աւելորդաբանութիւնները:

            ---Համաձայնագիրը կը վերաբերի տնտեսական մարզի մէջ գործակցութեան:

                Համաձայնագիրը կը վերաբերի տնտեսական գործակցութեան:

            ---Փակ մնացին նաեւ լիբանանեան բոլոր շրջաններու մէջ դպրոցները:

               Փակ մնացին նաեւ լիբանանեան բոլոր դպրոցները:

             ---Առիթներ կը ստեղծէինք  տարին մէկ կամ երկու անգամ զիրար տեսնելու  համար:

                 Առիթ կը ստեղծէինք տարին մէկ-երկու անգամ զիրար տեսնելու:

            Ճիշդ պատասխանած են՝ Լիւսի Տէօքմեճեան (6), Ալին Գոճակէօզեան (7), Ցոլակ Ապտալեան(8), Գէորգ Եազըճեան (9), Մանուէլ Ֆարաճեան (6), Լիւսի Տէօքմեճեան (8), Համբարձում Յարթունեան(8), Լեւոն Շառոյեան (9), Սեդա Գրիգորեան (9), Պերճ Տէր Սահակեան (8), Գրիգոր Սիմոնեան (9), Համո Ապտալեան (7),  Դանիէլ Թիւֆենքճեան (9), Եփրեմ Թոքճեան (10):

            Մրցոյթ 28.

            ***Ազատութիւնը սփիւռքի մէջ շատ աւելի հայ կոտորեց, քան... (շարունակէ՛ ասոյթը):

            ***Հետեւեալներէն  իւրաքանչիւրին մէջ կայ գոնէ մէկ անտեղի յոգնակի. ընդգծէ՛ զանոնք:

            ---Միշտ ներկայ կ՚ըլլայի պատարագին՝ նախանձելով  ընկերներուս, որոնք, գունաւոր պարեգօտներ հագած, շարականներ  կ’երգէին դասին մէջ:

            ---Այժմ ռազմակայաններէն պիտի կարենան  թռիչքներ կատարել բոլոր տեսակի օդանաւերը:

            ---Ծովափերու կապելաներու նուագողները սովորաբար յոյներ կ’ըլլային:

            ---Յաճախորդները պիտի չուզէին իրենց դրամները կասկածելի   մարդոց յանձնել:

            armenag@gmail.com                                                                                   Արմենակ Եղիայեան

Միացիր մեզ Տելեգրամում

Սեղմել այստեղ

Միացիր մեզ Յութուբում

Սեղմել այստեղ

Միացիր մեզ Տելեգրամում

Միացիր մեզ Յութուբում

Կիսվել