Ընթերցումներս. Անհամասեռութիւն (1). Գրեց՝ Արմենակ Եղիայեան

73
19/12/2025

Ընթերցումներս. Անհամասեռութիւն (1). Գրեց՝ Արմենակ Եղիայեան

Ընթերցումներս (58)

Հայերէնի ոճաբանութեան ծիրէն ներս մինչեւ հիմա տեսանք՝

--Աւելորդաբանութիւնը,

--Կրկնաբանութիւնը,

--Սակաւաբանութիւնը:

--Չափազանցութիւնը:

--Սաստկաբանութիւնը:

Այսու կը սկսինք նոր գլուխ մը՝ անհամասեռութիւնը:

* * *

Անհամասեռութիւն (ա)

Անհամասեռութիւնը ըմբռնելու համար մենք պարտինք նախ գաղափար մը ունենալ «նախադասութեան բազմակի անդամ» հասկացութեան շուրջ, որուն անծանօթ է արեւմտահայը:

Յաճախ կը պատահի, որ նախադասության միևնույն անդամը կրկնուի: Այս բանը տեղի կ’ունենայ կա՛մ ոճական նկատառումով, կա՛մ խօսողը կը ցանկայ ներկայացնել եղելության առավել ճշմարիտ, համակողմանի պատկերը` ընդգծելով միևնույն նախադասության մեջ գործողություն կատարողներու, գործողություններու, անոնց այլազան յատկանիշերու բազմակիությունը։ Միևնույն շարահյուսական պաշտոնը կատարող երկու և ավելի անդամները կը կոչուին նախադասության բազմակի անդամներ:

Օրինակ՝

--Դաշտ ու այգի դեղին հագան:

--Ծառ ու ծաղիկ մերկացան:

Այս օրինակներուն մէջ բազմակի են՝ դաշտ ու այգի ենթակաները՝ հագան բային, ինչպէս նաեւ ծառ ու ծաղիկ ենթակաները՝ մերկացան բային:

--Հովիւը արածելու տարաւ ոչխարներն ու գառնուկները:

Այս օրինակին մէջ բազմակի են ոչխարներն ու գառնուկները, որոնք ուղիղ խնդիրներն են տարաւ բային:

--Ներկայացումը պիտի կրկնուի Երեւանի, Գիւմրիի եւ Վանաձորի մէջ:

Այս օրինակի բազմակի անդամներն են Երեւանի(մէջ), Գիւմրիի(մէջ), Վանաձորի(մէջ), որոնք տեղի պարագաներն են պիտի կրկնուի բային:

--Սիրելի՛ տղաք եւ աղջիկներ, այսօր պիտի սերտենք Զոհրապի մէկ անծանօթ մնացած գրութիւնը:

Այս օրինակի բազմակի անդամներն են տղաք եւ աղջիկներ կոչականները:

Բազմակի անդամները կը կոչուին նաեւ համադաս անդամներ:

Ուրեմն բազմակի եւ համադաս հոմանիշ են:

* * *

Ոճաբանութիւնը կը պահանջէ, որ բազմակի անդամները ունենան ներդաշ-նակ, համանման կառոյցներ. ահա այս ներդաշնակութիւնը կամ համանմանու-

թիւնը կը կոչուի համասեռութիւն: Իսկ այդ ներդաշնակութեան կամ համանմա-նութեան բացակայութիւնը կը կոչուի անհամասեռութիւն: Օրինակ՝

--Սեղանին վրայ դրուած էին ֆրանսական գինի, յունական պանիր եւ լիբանանեան ապուխտ:

Բազմակի անդամներն են՝ ֆրանսական գինի, յունական պանիր եւ լիբանանեան ապուխտ բառակապակցութիւն ենթակաները:

Այս բառակապակցութիւնները համասեռ են, քանի հաւասարապէս յիշուած է իւրաքանչիւրին ծագումը՝ ֆրանսական, յունական, լիբանանեան:

--Ան բոլորին կու տար նոյն խրատը՝ կանուխ արթննալ, ժուժկալ ուտել եւ աշխատիլ:

Բազմակի անդամներն են՝ կանուխ արթաննալ, ժուժկալ ուտել, աշխատիլ բացայայտիչները:

Ընդ որում՝ առաջին երկուքը՝ արթննալ եւ ուտել, ունին իրենց լրացումները, իսկ աշխատիլ-ը ոչ մէկ լրացում ունի:

Ուրեմն անհամասեռ բազմակի անդամներ են ասոնք:

Կարելի է անհամասեռութիւնը դարմանել այլազան պատշաճ լրացումներ տալով աշխատիլ բային. օրինակ՝

--կանուխ արթննալ, ժուժկալ ուտել, աշխուժ աշխատիլ:

--կանուխ արթննալ, ժուժկալ ուտել, անտրտունջ աշխատիլ:

--կանուխ արթննալ, ժուժկալ ուտել, անձնուէր աշխատիլ:

Բերուած երեք օրինակները հաւասարապէս համասեռ են. կարելի է տակաւին աւելցնել համասեռ օրինակներու թիւը:

* * *

Եթէ ուշադիր կարդանք բերուած համասեռ օրինակները, ապա պիտի նկատենք որոշ ներդաշնակութիւն մը արթննալ, ուտել եւ աշխատիլ բազմակի անդամներուն միջեւ. ասոնք կը կազմեն իրարու յաջորդող գործողութիւններու տրամաբանական ու ներդաշնակ շղթայ մը: Այդ ներդաշնակութիւնը պիտի խախտէր, եթէ, օրինակի համար, ըսէինք՝

--Ան բոլորին կու տար նոյն խրատը՝ կանուխ արթննալ, ժուժկալ ուտել եւ դրացիներուն հետ չկռուիլ:

«Դրացիներուն հետ չկռուիլ» բառակապակցութեան իմաստը չի ներդաշնակիր առաջին երկուքին հետ. սա բոլորովին այլ կարգի թելադրանք մըն է, որ համատեելի չէ առաջին երկուքին հետ: Նման խրատը կամ թելադրանքը կարելի չէ կցել կանուխ արթննալուն եւ ժուժկալ ուտելուն հետ:

Իսկ եթէ կ’ուզենք ա՛նպայման անոր այդ թելադրանքին տեղ տալ մեր խօսքին մէջ, ապա տարբեր կառոյց պիտի ունենայ մեր խօսքը. օրինակ՝

--Ան բոլորոին կու տար նոյն խրատը՝ կանուխ արթննալ, ժուժկալ ուտել եւ աշխուժ աշխատիլ: Անոր տուած մէկ այլ խրատն ալ հետեւեալն էր՝ չկռուիլ դրացիներուն հետ:

Այսպէսով ունեցանք երկու տարբեր նախադասութիւններ, որոնք բոլորը հաւասարապէս կ’ամփոփեն «անոր սիրած խրատները»:

Արմենակ Եղիայեան
armenag@gmail.com