26.09c
Երեվան
շբթ, ապր 20
Մի՛ խառնէք մեզ ձեր վայրի, արջի ցեղերին...
Վահան Տէրեան Արեւելահայ լեզուական բարքեր
Այսօր հանդիպեցայ փապուղի բառին, եւ ահա չես գիտեր ինչէ մղուած՝ սկսայ մտածել, թէ արդեօք արեւելահայերն ալ ունի՞ն այս բառը. եւ առ այդ բացի Էդիկ Աղայեանի բացատրականը, ուր սեւով ճերմակի վրայ գրուած գտայ.
«Փապուղի (արեւմտ.) – 1. թունել, 2. փոխաբերաբար՝մետրոպոլիտեն»:
Ուրեմն բառարանագիրը բարեխղճօրէն կը զգուշացնէ ընթերցողը, որ բառս արեւմտահայերէն է, իսկ անոր արեւելահայերէնն է՝ թունել, փոխաբերաբար՝ մետրոպոլիտեն:
Հայր Ղազիկեանի «մի՛ գրէք...այլ գրեցէ՛ք»-ին պէս բան մը:
Մխիթարութիւն մը գտնելու նպատակով դիմեցի Ակադեմիայի քառահատորին, իսկ սա շատ աւելի անմխիթար կացութիւն ստեղծեց. այստեղ գրուած էր ընդամէնը մէկ բառ՝ թունել, եւ ուրիշ ոչինչ:
Միայն մէկ բառ՝ թունել, կը գտնենք նաեւ... 2010-ին լոյս տեսած արեւելահայ բառարանի մը tunnel բառին կից :
Վերջին յոյսով մը կը դիմեմ Ստ. Մալխասեանցին, սակայն ափսո՜ս, սա՛ եւս ունի ընդամէնը. «Փապուղի—տե՛ս տուննել»:
«Դո՞ւն ալ, Բրուտոս, ուրեմն ինկի՛ր, Կեսար»,− անցաւ մտքէս:
Այս կը նշանակէ, որ եթէ վաղը Ակադեմիայի ամբիոնէն արեւմտահայ մը միամտաբար կիրարկէ փապուղի բառը, մեր արեւելահայ ակադեմիկոսները ոչինչ պիտի հասկնան, մինչեւ որ մէկը իրենց բացատրէ, թէ ան «բնիկ» արեւելահայերէն թունել-ն է, փոխաբերական իմաստով՝ մետրոպոլիտեն-ը:
Ճիշդ ինչպէս քանի մը տարի առաջ դասարանին մէջ փէշ բառը կիրարկող սուրիացի հայրենադարձ աղջնակին՝ արեւելահայ նազելաշուք ուսուցչուհին սրբագրած է ու սաստած, որ «էդպիսի բառ չունենք, սրան ասում են եուպկա[1]»:
Հապա՜՜՜...
* * *
Փապուղի-ն արեւմտահայ բառարաններուն մէջ կը գտնենք 19-րդ դարու երկրորդ կէսէն սկսեալ, օրինակ՝ Նորայր Բիւզանդացիի եւ Եղիա Տեմիրճիպաշեանի քով՝ հոմանիշ tuոnel-ին: Ճիշդ չեմ գիտեր, թէ ո՞վ կիրարկած է զայն առաջինը: Գիտենք սակայն, որ անոր ծագումը կը հասնի Մեսրոպի օրերեուն եւ անկէ ալ շատ առաջ՝ հասարակ կիրարկութիւն ունեցող փապ կամ փապար բառին, որ կը նշանակէ «ծակ եւ ծերպ վիմաց, խոռոչ, խորշ, քարանձաւ»:
Ասկէ աւելի լաւը կարելի՞ է երազել որեւէ լեզուի մէջ:
Ահա այս արմատին վրայ բարդելով ուղի բառը՝ մեր ոսկեբարբառ լուսաւորիչները հնարեր են այնքան ճաշակաւոր, այնքան կոկիկ ու բարեհունչ, այնքան արտայայտիչ ու թելադրական, ձեւով ու բովանդակութեամբ այնքան ներդաշնակ փապուղի բառը, որով պիտի հպարտանար աշխարհի ամենակիրթ ու պահանջկոտ լեզուն ալ, եթէ ունենար զայն:
Եւ ահա մեր արեւելահայ եղբայրները աքացիի մէ՛կ հարուածով հեռու վանած են զայն ի սահմանաց իւրեանց՝ տեղը դնելու համար թունել եւ մետրոպոլիտեն մուրացածոյ օտարաբանութիւնները:
Իսկ ճիշդ ի՛նչ է այդ թունել-ը, որուն նախապատւութիւն տուած են անոնք՝ երես դարնելով արեւմտահայոց կիրարկած փապուղի-ին. պրպտումներս ցոյց կու տան, որ tunnel բառը հնչիւնափոխուած ձեւն է ֆրանսերէն tonnelle-ին, որ ոչ աւելի, ոչ պակաս կը նշանակէ տակառ: Ուրեմն ժայռերուն մէջէն կամ ընդերկրեայ փորուած անցքը կամ ճամբան tunnel կոչուած է այն օրէն, ուր ֆրապնսական ծագում ունեցող ինչ-որ Sir Marc Isambard մը 18-րդ դարու վերջին Լոնտոնի Thames գետին տակէն անցք մը փորած է՝ զայն նմանցնելով... տակառի եւ այնուհետեւ արեւմտեան բառարանները հարստացած են նոր բառով մը՝ յատկացուած այն նոր հասկացութեան, որ ժայռափոր կամ գետնափոր անցքն է, ուղին է:
Խաշած հաւն ալ պիտի անդրադառնայ, որ նման անցք մը շատ աւելի պատշաճ է ուղի արմատով բնորոշել, քան թէ... տակառ: Ձգենք եւրոպացիները իրենց ճաշակին, բայց ինչպէ՞ս հաշտուիլ այն իրողութեամբ, որ քու հարազատդ՝ «ոսկր յոսկերաց մերոց եւ մարմին ի մարմնոց մերոց» չյօժարի մայրենի հարազատ ծնունդին եւ որդեգրէ օտարին խորթ այլանդակութիւնը. ի՞նչ թաքուն առաւելութիւն տեսած է տակառին մէջ, որմէ զուրկ է ուղի-ն, իմա՝ փապուղի-ն:
Բայց ինչո՞ւ զարմանալ. սա այն նոյն աչքն է, միտքն է, ճաշակն է, որ կը նախընտրէ օտարին բանկ-ը, որ ոչ աւելի, ոչ պակաս՝ աթոռ կը նշանակէ, եւ երես դարձուցած է բնիկ դրամատուն-ին, որ բիւրեղի մը պէս մաքուր ու ընտիր եզր է՝ ճշգրտօրէն անուանելու համար դրամական գործառնութեանց յատկացուած ծանօթ հաստատութիւնը:
Եւ ոչ մէկ արեւելահայ բառարանագիր կը յօժարի իր բառարանին մէջ, բանկ-ին կից փակագիծ մը բանալու եւ յիշատակելու, թէ ան լատիներէն , կամ իտալերէն, կամ ֆրանսերէն, այնպէս ինչպէս փապուղի-ին կից բացուած է՝ զգուշացնելու համար որ «չըլլայ թէ յանկարծ խաբուիք», ան...արեւմտահայերէն է:
Եւ հերթական անգամ դառնութեան այս բաժակը ըմպելէ ետք՝ նայուածքս աննպատակ կանգ կ’առնէ յաջորդ տողին վրայ, ուր արձանագրուած է.
«Փապուճ – տե՛ս փափուճ»:
* * *
Ուրեմն օրինակելի փութաջանութեամբ հեհղինակը, ոչ՝ հեղինակնե՛րը,− վասնզի թէ Աղայեան, թէ՛ Ակադեմիան բառացի գրած են նոյնը, մէկը կարծես միւսին լուսապատճէնը ըլլար,− սրբագրած են ինչ-որ աւանդական սխալ արտասանութիւն մը եւ հիմա բարեխղճօրէն կ’առաջարկուի անոր ճիշդն ու հարազատը, որ է փափուճ:
Կը բանամ փափուճ-ն ալ:
Աղայեան՝ «տան մէջ հագնելու փափուկ ոտնաման»:
Ակադեմիա՝ «տանը հագնելու փափուկ, թեթեւ ոտնաման»:
Այնքան քնքշութիւն կայ բացատրութեան մէջ, որ առարկայէն առաջ կը սիրահարիս ուղղակի բառին, որ մեղեդիի մը պէս քաղցր կը հնչէ ականջներուդ, ա՛լ չեմ ըսեր ինքը՝ փափուճ առարկան, իր փափկութեամբ ու թեթեւութեամբ, ոտքիդ անցընելէ առաջ,-- եթէ ոտքդ յօժարի մտնել նման ազնիւ խոռոչի մը մէջ,-- կուրծքիդ սեղմելդ ու փայփայելդ կու գայ:
Հապա՞. բառարանագրութիւնն ալ արուեստ մըն է, բառերը սիրցնելու զգլխիչ արուեստը, որուն կը տիրապետեն արեւելահայ մասնագէտները սիրուած բառի առթիւ:
Եւ այդ զգլխանքը լիովին վայելելէ ետք է միայն կ’անդրադառնամ, թէ ոչ մէկ տեղ յիշատակուած է փափուճ-ին ծագումը կամ աղբիւրը, որ այս պարագային...թրքերէնն է:
Գոնէ-գոնէ տեղ մը գրուէր, թէ ան ունի հողաթափ հոմանիշը, որը թերեւս յաջողէր կամաց-կամաց վանել փափուճ-ը, բայց նման յիշատակութիւն չկայ:
Ահա այսպէ՛ է, որ կը մեռնի հայը կամ կը մեռցնե՛ն զայն ՝ բառ առ բառ...թէ՛ ի հայրենիս, թէ՛ ի սփիւռս: Եթէ վերջինս ինչ-որ բացատրութիւն մը ունի, ապա անըմբռնելի կը մնայ...առաջինը:
Մրցոյթ 110.
***Լրացուր ասոյթը.
---Ես ամէն բան խլեցի ալքոլէն, իսկ ալքոլը ոչինչ խլեց ինձմէ (Winston Churchil):
***Ո՞ր մէկը՝ բերումով, հետեւանքով, շնորհիւ.
---Իր բազմազբաղութեան բերումով նախագահը չի կրնար հաստափոր գիրքեր կարդալ:
***Համակարգի՞չ՝ եզակի, թէ՞ համակարգիչներ՝ յոգնակի.
---Ունինք համակարգիչներու գիտաշխատանոց մը, ուր ուսանողները համակարգիչի գործածութիւնը կը սորվին:
***Հայցակա՞ն, թէ՞ տրական.
---Ան սփիւռքին կը պարտադրէ ընդունիլ իր հեղինակութիւնը:
---Ան կը ստիպէ սփիւռքը ընդունելու իր հեղինակութիւնը:
Ճիշդ պատասխանած են՝ Լիւսի Տէօքմեճեան (8), Գէորգ Եազըճեան (8), Ցոլակ Ապտալեան (8), Գեղամ Խաչատրեան (6), Վահէ Աբէլեան (5), Պերճ Տէր Սահակեան (7)Եփրեմ Թոքճեան (10):
Մրցոյթ 111.
***Եզակի՞, թէ՞ յոգնակի.
---Ցուցափեղկը կը յորդէր թարմ, ակնահաճոյ ու ախորժաբեր (երշիկ)-ով:
---Ցուցափեղկը կը յորդէր տեղական, ֆրանսական ու իտալական (պանիր)-ով:
***Ինչպէ՞ս կը շարադասես հետեւեալը.
---Միջին հաշուով չափահաս մը ամէն շաբաթ մօտաւորապէս 11 սուտ կը խօսի:
***Ո՞ր բառերը պիտի փոխարինէիր աւելի յարմարով.
---Իր բնոյթով միջնեմատը ձեռքի ամենաուշագրաւ մատն է:
---Յուղարկաւորները ձեռքսեղմումով կիսեցին հարազատներուն վիշտը:
---Շրջան ուղարկուող նպաստէն զերծ մնաց այս փոքրիկ համայնքը:
Արմենակ Եղիայեան
