Հայերէնը կը զուարճանայ (197)

100
08/01/2025

Հայերէնը կը զուարճանայ (197)

Կամ, կա՛մ... կա՛մ...

Կամ-ը համադասական շաղկապի տրոհական տարբերակն է, որ ընդհանրապէս կը ծառայէ ընտրելու ներկայացող քերականօրէն երկու համարժէք հասկացութիւններէ մէկը. օրինակ՝

--Որոշած եմ խնձոր կամ նարինջ գնել:

--Գնա՛, Թորոսը կամ Մարկոսը ինծի՛ կանչէ:

--Ձմռան գիշերները անոնք կը կարդային կամ հեքիաթ մտիկ կ’ընէին:

--Նկատողութիւն լսելով՝ ան ապշած աչքերով երեսդ կը նայէր կամ երկու ափերովը դէմքը ծածկելով կը հեծկլտար:

Այս պարագային կամ-ը չի՛ շեշտուիր, եւ իրմէ առաջ ստորակէտ կամ որեւէ այլ նշան չի՛ դրուիր:

* * *

Բերուած բոլոր օրինակները կարելի է գրել կա՛մ... կա՛մ... կրկնադիր շաղկապով, որ կը ծառայէ մեր միտքը աւելի շեշտելու. այս պատճառով ալ նախընտրաբար շեշտով կ’օժտենք զոյգ շաղկապները. օրինակ՝

--Որոշած եմ կա՛մ խնձոր գնել, կա՛մ նարինջ:

--Որոշած եմ կա՛մ խնձոր, կա՛մ նարինջ գնել:

--Ձմռան երկար գիշերները անոնք կամ՛ կը կարդային, կա՛մ հեքիաթ մտիկ կ’ընէին:

Այս պարագային մի՛այն երկրորդ կամ-էն առաջ ստորակէտ կը դնենք:

Բացառուած չէ, որ երկուքի փոխարէն ունենանք երեք կամ. օրինակ՝

--Որոշած եմ կա՛մ խնձոր, կա՛մ նարինջ, կա՛մ տանձ գնել:

Այլ խօսքով՝ այս երեքին մէկէն մէկը մի՛այն:

Այս պարագային եւս առաջին կամ-ը կը մնայ անստորակէտ, միւս երկուքէն առաջ կը դնենք ստորակէտ:

Լեզուական որեւէ արգելք չկայ, որ ունենանք չորս կամ հինգ... կամ. սակայն ոճականօրէն ընդունելի չէ այդ, վասնզի երրորդէն անդին կը սկսի ճապաղութիւնն ու ծանծաղութիւնը, որմէ պէտք է խուսափի ամէն հայերէն խօսող ու մանաւանդ... գրող՝ առանց հրեայի ու հեթանոսի խտրութեան:

* * *

Բացառուած չէ, որ նոյն նախադասութեան մէջ գոյակցին եւ/ու... կամ... շաղկապները, այսինքն՝ միաւորիչն ու տրոհականը. օրինակ՝

--Որոշած եմ խնձոր ու նարինջ կամ տանձ գնել:

Այս կը նշանակէ, որ ստուգապէս խնձոր պիտի գնեմ, առաւել՝ նարինջ կամ տանձ՝ մէկէն միւսը: Ընդամէնը՝ երկու պտուղ:

Նկատել, որ որեւէ ստորակէտ չկիրարկեցինք:

--Որոշած եմ խնձոր կամ նարինջ ու տանձ գնել:

Իսկ այս մէկը կը նշանակէ՝ կա՛մ միայն խնձոր կը գնեմ, կա՛մ միայն նարինջ ու տանձ միատեղ:

Այս պարագային եւս որեւէ ստորակէտ չի կիրարկուիր:

* * *

Կամ-ը կը ծառայէ նաեւ նոյն հասկացութեան տալու երկրորդ անուանում մը, բացայայտիչ մը, եթէ կ’ուզենք. օրինակ՝

--Հայասատնի մայրաքաղաքը, կամ Երեւանը, օր ըստ օրէ կը գեղեցկանայ:

--Կիրակոսը, կամ անդրանիկ զաւակը, իր քով աշխատանքի առաւ:

--Արարատ լեռը, կամ Մասիսը, կը գտնուի Արաքսէն այն կողմը:

Այս պարագային կամ շաղկապն ու շաղկապուող բառը կամ բառակապակցութիւնը կը մեկուսացնենք երկու ստորակէտերու միջեւ:

Ծանօթ.－ Այս օրինակներու շաղկապուող անդամներուն դիրքը կրնանք ազատօրէն շրջել. Օրինակ` կրնանք ըսել նաեւ.

--Երեւանը, կամ Հայաստանի մայրաքաղաքը, օր ըստ օրէ կը գեղեցկանայ:

Ասոնց կրնանք տալ նաեւ հետեւեալ գրային տարազները.

--Հայաստանի մայրաքաղաքը՝ Երեւանը, օր ըստ օրէ կը գեղեցկանայ:

--Հայաստանի մայրաքաղաքը, այսինքն՝ Երեւանը, օր ըստ օրէ կը գեղեցկանայ:

Դիմերես եւ դարձերես

Իմ պատուական բարեկամս՝ տէր Աբէլ քհն. Մանուկեանը, վերջերս կիրարկած էր այս երկու բառերը՝ առանց մոռնալու ասոնց հետ երրորդութիւն կազմող շքադրամ-ը:

Խոստովանինք, որ ասոնք կը կազմեն մեր բառամթերքի այն նմուշներէն, որոնք ականջդ ու քիմքդ կը շոյեն իրենց քնարականութեամբ ու հիւթեղութեամբ:

Բառերն ալ ունին իրենց ուրախ եւ տխուր ճակատագիրը:

Անդին չենք վարանիր հարց, վերաբերեալ, փոխանցել, մօտ, ասիկա, ատիկա, անիկա, ատենուընէ, օրուընէ կոչուած աղբերով ալ ողողել մեր խօսքը,－ բացէք ձեր ընթերցած որեւէ թերթի հերթական թիւերէն մէկը ու պիտի տեսնէք այս բոլորը,－ մոռնալով անոնց ամենաազնիւներն ու բարեհունչները:

Ասոնք կը վկայակոչեն հազարամեակներու վաղեմու-թիւն ունեցող սովորութիւն մը, որ յատուկ էր մասնաւորա-բար օրուան տիրակալ արքաներուն, որոնք ձուլուող մետա-ղադրամին մէկ երեսը պիտի անպայման օժտէին իրենց պատկերով. օրինակ՝ մեր Տիգրան Մեծինը.

Այս մէկը կը կոչուէր դիմերես՝ դէմքը կրող երես, ուր բացառուած չէր, որ արձանագրուէր արքային անունը եւ տիտղոսը: Հակառակ կողմը կը կազմէր դարձերեսը, ուր կը դրուէր այլ կարգի արձանագրութիւն մը: Ամբողջութիւնը կը կազմէ շքադրամը:

Որուն հետագային հետեւեցան շքանշանները, որոնք կը միտէին անմահացնել ընդհանրապէս ազգային, երբեմն ալ միջազգային կարեւոր դէմքեր. մեր պարագային, օրինակ, Մեսրոպ Մաշտոցը, Մովսէս Խորենացին եւ ուրիշներ:

Շքանշանը օժտուած կ’ըլլայ մի՛այն դիմերեսով: Ան կը կրէ օղակ մը կամ գնդասեղ մը՝ ամրացնելու համար զայն ստացողի լամբակին:

Իսկ զայն կազմող մետաղը այլազան է ՝ ոսկի, արծաթ, պղինձ եւ այլն: