• 143
• 02/02/2023

Հայերէնը կը զուարճանայ (110)

            1. Պէտք է

            Հայերէնի ամենահին եւ ամենատարածուն բառերէն եղած է պէտք-ը՝ հարկ, կարիք, պահանջ, ստիպում եւ այլն ու տուած է բազմաթիւ կայուն բառակապակցութիւններ՝ յատկապէս գրաբարի մէջ:

            Աշխարհաբարի մէջ  «պէտք է»  ձեւի տակ ան սկզբնապէս ծառայած է  կազմելու որեւէ բայի ապառնին՝ պէտք է երթամ-պէտք է երթաս-պէտք է երթայ, որ յետոյ իր տեղը զիջած է  պիտի երթամ-պիտի  երթաս-պիտի երթայ ըսելու: Այս ծիրէն ներս ունեցած ենք նաեւ  երթալու եմ-երթալու ես-երթալու է, որ նմանապէս հին ապառնի մըն է:

            Ներկայիս պէտք է եւ  պէտք էր այլեւս իբրեւ ապառնի, առաւել եւս իբրեւ բայ  չեն ըմբռնուիր, այլ   աւելնալով որեւէ ուրիշ բայի վրայ՝ դիմաւոր  թէ անդէմ,  ցոյց կու տան ենթակայի գործողութեան  մէկ  բարոյական  դատողութիւնը.  օրինակ՝

            --Այս պարտքդ  պէտք է վճառես այլեւս...

            --Պէտք էր բան մը տուած ըլլայիր իրեն...

            Իրենց այս կիրարկութեամբ՝ անոնք կը կոչուին եղանակիչ կամ վերաբերական:

            Ասոնց մէջ վերացականութիւնը հասած է այնպիսի բարձր աստիճանի մը, որ բայական  նշանակութիւնը բոլորովին նսեմացած, անհետացած է, ադ պատճառով ալ առաջինը իբրեւ ներկայ, երկրորդը իբրեւ անցեալ ըմբռնելու հարկադրանքը նմանապէս  անհետացած է:

            Այնպէս որ հայերէնի ներկայ տուեալներով  «պէտք է» ձեւը ազատօրէն կրնանք կիրարկել ներկայ թէ անցեալ ժամանակի բայերու հետ. այսինքն հաւասարապէս ըսել՝ պէտք է երթաս  եւ պէտք է երթայիր, առանց այս վերջինը վերածելու՝ պէտք էր երթայիր ձեւի, որ  օտարաբանութիւն կը նկատուի  եւ հայերէնի արդի զգացողութեամբ, այլեւ ոճաբանութեամբ ա՛լ բեռ մըն է եւ շատ խորթ կը հնչէ:

            Կը մնայ, որ օտար լեզուներէ  թարգմանութեան առթիւ, ուր այդ զոյգ ժամանակները յարգուած կրնան ըլլալ, արթուն ըլլայ  հայ գրողը եւ տուրք չտայ տուեալ  լեզուին:

            Այլ խօսքով՝ զգայ ու մտածէ հայու պէս:

            Ստորեւ յարացուցային օրինակներ՝

            պէտք է   երգեմ        պէտք չէ   երգեմ       պէտք է   երգէի        պէտք չէ   երգէի

          պէտք է   երգես        պէտք չէ   երգես       պէտք է   երգէի        պէտք չէ   երգէիր

          պէտք է   երգէ          պէտք չէ   երգէ         պէտք է   երգէր        պէտք չէ   երգէր

          Ուրմն երգել բայը հանդէս եկած է մի՛այն դիմաւոր ձեւերու  կից:

            Յատուկ ուշադրութեան արժանի են պէտք է երգէր եւ պէտք չէ երգէր, որոնք ընդհանրապէս տեղիք կու տան յաճախակի սխալագրութեան. արդի արեւմտահայը հակամէտ է գրելու՝ պէտք է երգեր  ու մանաւանդ  պէտք չէ երգեր, ինչ որ  կրկնակի սխալ է[1]:      

          Պէտք է եղանակիչը կրնայ ժխտական եւս կիրարկուիլ. օրիկակ՝  

          --Պէտք է ուշադիր լսես զինք: 

          --Պէտք չէ երեւոյթներէն խաբուիլ:

          --Պէտք չէ շատ ականջ կախել անոր խօսքերուն:                       

                                                                                   *   *   *

            Նոյն «պէտք է»-ն կրնայ հանդէս գալ նաեւ  իբրեւ յարադրաւոր  լիարժէք դիմաւոր բայ՝  «պիտանի, օգտակար ըլլալ» նշանակութեամբ.

                        պէտք եմ-պէտք ես-պէտք է-պէտք ենք, պէտք էք-պէտք են,

                   պէտք չեմ-պէտք չես -պէտք չէ-պէտք չենք-պէտք չէք- պէտք չեն:

            Նաեւ՝ պէտք էի-չէի, պէտք եղայ-չեղայ,  պէ՛տք եղիր- եղէք, պէտք մ ի՛ ըլլար-ըլլաք, պէտք պիտի ըլլամ-չըլլամ, պէտք պիտի ըլլայի-չըլլայի, պէտք ըլլայի-չըլլայի: Այլեւ՝ պէտք եղած եմ... եւ այլն:

            Ան կրնայ ստանալ՝

            --Ենթակայ . «Այս մատիտը պէտք է, այդ տետրակը պէտք չէ»:

            --Բայական լրացումներ՝ «Հիմա պէտք ես ինծի»: «Այստեղ պէտք չէք դուք»:

            Մասնակցիլ բարդ ստորադասական նախադասութեան կազմութեան.

            --Այնուհետեւ պէտք եղաւ, որ ստիպուէինք  հարցաքննել  բոլորը:  

                                                                              *    *    *

            Գրաբարի մէջ լայն կիրարկութիւն ունեցած է պիտիմ-ը իբրեւ դիմաւոր բայ  բոլոր եղանակներով ու ժամանակներով՝ պիտի-պիտէր-պիտեցաւ- պիտեսցի-պիտիցի-պիտեցեալ:

            --Այր  ոչ  պիտի ծածկել զգլուխ իւր (Ոսկեբերան):

              (Տղամարդը պիտի չծածկէ իր գլուխը)

            --Նմա ոչ պիտէր առ վայր մի կեալն (փարպեցի):

              (Անոր պէտք չէր նոյն վայրին մէջ ապրիլ)

            Ասոր արձագանգները  մինչեւ այսօր ալ կը հնչեն ոմանց քով. օրինակ՝

            «Պիտի հասկցնել իրեն, որ հրաժարի այդ նպատակէն»:

            Աշխարհաբարը կը մերժէ այս կիրարկութիւնը, որ ժամանակավրէպ ու անընդունելի հնաբանութիւն մըն է:

                                                                                   *   *   *

            Լայն շրջանառութիւն ունեցած է եւ կը շարունակէ ունենալ  պէտք է դիմաւոր բայի զազրելի կիրարկութիւն մը, ուր    անոր կը կցուի անորոշ դերբայ մը. օրինակ՝

            --Պէտք եմ այս գիրքը երկու օրէն կարդալ:

            --Սկսած գործդ մէկ օրէն պէտք ես  աւարտել:

            Ցաւով  նկատած եմ,  որ այս էապէս խորթ կառոյցին ետին կանգնած եղած են Մխիթարեանները, քանի ներկայացող օրինակներուն  90 տոկոսը կը կրէ մխիթարեանի մը ստորգրութիւնը եւ անկէ տարածուած է այլուր:                                                               

            2. Կեր

            Ընթացիկ լուրերու շարքին  կը կարդանք. «Արցախ է հասցուել 10 տոննա բեռ՝ սնունդ, դեղորայք, մանկական կեր»:   

            «Կեր» բառի մէկ հետաքրքրական կիրարկութիւնն  է այս, որուն մինչեւ հիմա չէի հանդիպած արեւելահայերէնի մէջ: Ուրեմն կարելի է կեր կոչել նաեւ  մարդոց, այս պարագային՝ մանուկներու ուտեստեղէնը, մինչդեռ արեւմտահայերս կեր կը կոչենք մի՛այն անասուններու՝ հաւուն, աղաւնիին,  ձիուն, ձուկին  եւ այլնի  յատկացուած ուտելիքները:  Տակաւին կը զանազանենք շան ուտելիքը՝ լափ, լակ, շանի: Իսկ մարդոց

համար տեղին համեմատ կ’ըսենք՝ կերակուր, ուտելիք,  ուտեստ,  ճաշ, սնունդ, պարէն, նպար, պաշար:

            Ունինք խայծ ընդհանրական բառը, որ կը նշանակէ «հրապուրիչ ուտելիք», այնպիսին,  որ կը ծառայէ հրապուրելու որեւէ երէ՝ որսալու համար զայն: Փոխաբերաբար խայծ կը կոչուի որեւէ  առարկայ, որ կրնայ ծառայել մտափոխելու եւ մոլորեցնելու մարդ արարածը եւս՝ զիջում մը կորզելու համար անկէ:

            --Պաշտօնի բարձրացումը կարեւոր խայծ մը հանդիսացաւ Թորոսին:

            Մրցոյթ 104.

            ***Լրացնել հետեւեալ ասոյթը.

            ---Ծնողքին օրհնութեան արժանացած մարդուն աքաղաղն ալ (հաւկիթ) կ’ածէ[2] :

            ***Դուն ինչպէ՞ս կը շարադրէիր հետեւեալները.

            ---Փափագողները  իրենց նուիրատւութիւնը կրնան  կատարել հետեւեալ հասցէին:

            ---Անցեալի սրբավայրին այսօր սրճարանի վերածումը խիղճերը վիրաւորող երեւոյթ մը    կը նկատենք:

            ---Այս վտիտ կինը    Եւրոպական Միութեան արտաքին գործոց նախկին նախարարն է:

            ---Ան միշտ հաւատարիմ մնաց  մեր  հոգիներուն ու մտքերուն  մէջ ամրագրուած այն վեհ սկզբունքին:

            Ճիշդ պատասխանած են՝Լիւսի Տէօքմեճեան (6), Գէորգ Եազըճեան(8), Ցոլակ Ապտալեան (8), Դանիէլ Թիւֆենքճեան (7),  Համբարձում Յարթունեան (8), Գեղամ Խաչատրեան (7),  Պերճ Տէր Սահակեան (7)   

            Մրցոյթ 105.

            ***Լրացո՛ւր հայկական հետեւեալ  ասոյթը.

            ---Արագ քալեմ՝ կ’ըսեն  ծուռ է, դանդաղ քալեմ՝ կ’ըսեն............:

            ***Դուն ինչպէ՞ս կը շարադերէիր հետեւեալնեը.

            ---Անգարա պիտի չաջակցի ՆԱԹՕ-ին անդամակցելու Շուէտի դիմումին:

            ---Կը մնայ սպասել, որ նշեալ պաշտօնեաները պիտի անսան հարցաքննութեան հրաւէրին:

            ---Ուքրանիոյ ամերիկեան հրասայլերու մատակարարումը ցայտուն սադրանք պիտի ըլլայ:

            ---Ժողովը քննարկեց շարք մը ընդհանուր  հետաքրքրութիւն ունեցող հարցեր:

Արմենակ Եղիայեան

armenag@gmail.com