21.09c
Երեվան
շբթ, հլս 27
Երկձեւ բառեր
Պէտք է նկատած ըլլաք, որ աշխարհաբարը կը կիրարկէ կարգ մը երկձեւ բառեր:
Այս երկձեւութիւնը հետեւանք է զանազան գործօններու:
Ան երբեմն կը գտնուի մեր երկու բարբառներէն նոյնին մէջ, երբեմն երկուքին հաւասարապէս, իսկ երբեմն ալ յատուկ է անոնցմէ մէկուն կամ միւսին միայն:
Տեսնենք այսպիսիներէն մէկ քանին:
--Գագաթնաժողով եւ գագաթաժողով
Բառիս արմատը կու գայ գրաբարէն, ուր ան գագաթն էր:
Գրաբարը այս նոյն արմատով կազմած է կարգ մը բաղադիր բառեր՝ պահելով բառավերջի «ն» բաղաձայնը, որոնք աշխարհաբար չեն մտած:
Այս բաղաձայնը աշխարհաբարի մէջ կորսուած է շատ ուրիշներու պէս,− որոնցմէ բաւական օրինակներ տեսանք մեր նախորդ յօդուածներուն մէջ՝ սերմն-սերմ, մատն-մատ, մուկն-մուկ, զմելին-զմելի եւ այլն,− սակայն իր նոր բառերը ընդհանրապէս կազմած է գագաթն-ով, այսինքն՝ անցեալի կաղապարի վրայ եւ պահելով բառավերաջի «ն»-ն. այդպիսիներէն է գագաթնակէտ, գագաթնային, գագաթնակողմ եւ այլն:
Բայց ահա չես գիտեր ինչպէս ծնունդ առած է նաեւ գագաթաժողով ձեւը, որ կը հիմնուի գագաթ աշխարհաբարեան բառին վրայ. սա առաջին անգամ երեւցած է արեւելահայերէնի մէջ, ուր կը հանդիպինք սակայն գագաթնաժողով ձեւին եւս, եւ անկէ անցած է արեւմտահայ կարգ մը գրողներու:
--Արծուաբոյն եւ արծուեբոյն
Աշխարհաբարի յաջորդ թիրախը բառավերջի ի ձայնաւորն էր. այսպէս է, որ արծուի, հիւսիսի, պատասխանի, տեղի (եւ ուրիշներ) դարձած են՝ արծիւ, հիւսիս, պատասխան, տեղ:
Այս նոր ձեւերու յառաջացումով ծնունդ առած են բառակազմական բաւական հետաքրքրական կացութիւններ, որ ահաւասիկ.
Գրաբարը իր բոլոր բարդութիւնները կազմած է անտեսելով բառավերջի իր «ի» սեփական հնչիւնը եւ տուած է՝ արծուաբեր, արծուաթռիչ, արծուակերպ, արծուաճանկ, արծուանշան, ուր ա յօդակապը մնացած է անվթար:
Եւ ահա զարմանալիօրէն աշխարհաբար գրողներ իրենք՝ պապէն աւելի պապական դարձած, յարգած են բառավերջի «ի» ձայնաւորը եւ իրենց բառերը կազմած են ե-ով.
Գայայեան – արծուեռունգն
Ճիզմեճեան – արծուենշան, արծուեդրօշ, արծուեգլուխ
Տէր Խաչատուրեան – արծուեռունգն
Կռանեան – արծուեբոյն, արծուեռունգ
Գնէլ Ճերեճեան, չես գիտեր ուրկէ՛, աւելցուցած է արծուեգորգ, արծուեկիր:
Խոստովանինք, որ չենք ալ գիտեր, թէ ասոնց որքա՞նը բառարանագիրներուն վաստակն է, որքա՞նը գրողներու խելքին փչածն է:
* * *
Հիւսիսի եւ պատասխանի որեւէ երկւութիւն չեն տուած աշխարհաբարի մէջ:
Բաւական հետաքրքրական է տեղի-ի պարագան:
Աշխարհաբարեան բոլոր բաղադրեալ ձեւերը կազմուած են տեղ-ով՝ առանց բառավերջի «ի» ձայնաւորի նկատառման. օրինակ՝ տեղաբանական, տեղաբնակ, տեղաբնիկ, տեղագիր, տեղագրել, տեղադրել, տեղակալ, տեղական, տեղաշարժ, տեղապահ, տեղատւութին, տեղափոխել եւ ուրիշներ:
Իսկ տեղի ձեւը պահպանուած է զանազան բառակապակցութիւններու մէջ. օրինակ՝ տեղի-անտեղի, տեղի տալ, տեղի ունենալ. ունինք նաեւ տեղիք, որ յոգնակին է տեղի-ին եւ որմէ ունինք՝տեղիք տալ, որ կը նշանակէ առիթ կամ պատրուակ տալ:
Գրաբարը ունեցած է ետղ տարբերակը եւս, իբրեւ տեղ:
Ասոր հեռաւոր սեռական մայրը եղած է ետեղ, եւ ճիշդ այս ձեւին տակ ան տուած է մեծաթիւ բառեր, որոնք խորքին մէջ զուգահեռներն են տեղ-ով կազմութիւններու. ետեղագրեմ-տեղեկագրեմ, ետեղակալ-տեղակալ, ետեղական-տեղական, ետեղանալ-տեղաւորուիլ, ետեղափոխ-տեղափոխ, ետեղապէս, ետեղասէր:
Այս տարբերակները աշխարհաբար չեն մտած:
Աշխարհաբարը այս բոլորին դիմաց ունի ընդամէնը զետեղել եւ ուրիշ ոչինչ:
* * *
Շատ ուրիշներ ալ կը պահեն այդ ի-ն. օրինակ՝ գինի, օղի, եկեղեցի, աքացի եւ այլն. Յատկապէս ծառատեսակներ՝ բարտի, թեղի, թխկի, հացի, ուռի եւ այլն. կաղամախի եւ մայրի ունին կաղամախ եւ մայր տարբերակները:
Անդին կան «ի» ձայնաւորը ածանցաբար կրող բառեր, որոնք առանց անոր պիտի իմաստազրկուէին կամ իմաստ փոխէին. օրինակ՝ աղ-աղի, բար(ք)-բարի, դաժան-դժնի, երկդէմ-երկդիմի, ծիրան-ծիրանի, յարգ-յարգի, պատրաստ-պատրաստի, վայր-վայրի եւ այլն:
--Իրարօգնութիւն եւ իրերօգնութիւն
Երկւութեան աղբիւրը այստեղ եւս առաջին արմատն է, որ մեկնակէտ ունի գրաբարեան իրեար դերանունը եա երկբարբառով:
Մեր հին երկբարբառները աշխարհաբարի մէջ հակում ունեցած են քանդուելու եւ ընդհանրապէս վերածուելու իրենց բաղադրիչ պարզ հնչիւններուն, այս պարագային՝ եա տուած է հաւասարապէս ե եւ ա:
Ահա այս քայքայումին ու տարբաղադրումին արդիւնքն է, մէկ կողմէ՝ իրար, որ կը հոլովուի եւս՝ զիրար-իրարու-իրարմէ-իրարմով: Միւս կողմէ՝ տուած է իրեր՝ իրերահաղորդ, իրերահաշտ, իրերամերժ, իրերամէջ, իրերայաջորդ, իրերավարժ, իրերօգնութիւն, իրերագով, իրերանման եւ այլն. այս վերջիններուն զուգահեռ ունինք նաեւ՝ իրարահաղորդ, իրարահաշտ, իրարամերժ, իրարամէջ, իրարայաջորդ, իրարավարժ, իրարօգնութիւն, իրարագով, իրարանման:
Եզրակացութիւն
Անհաճոյ ըլլալով հանդերձ՝ այս երկւութիւնները մասնաւոր սպառնաիք մը չեն ներկայացներ հայերէնին եւ ոչ ալ կ’աղարտեն զայն: Ինչպէս տեսանք, մեծամասնութիւնը հետեւանք է գրաբարեան աւանդոյթի, իսկ աշխարհաբարը իր պորտալարը բոլորովին չէ կտրած ու չի կրնար ալ կտրել գրաբարէն՝ իր մօրմէն: Հետեւաբար առանց իրարանցումի ապաւինինք ժամանակին, եւ թող ան հանգիստ որոշէ այսպիսիներուն ճակատագիրը:
Կը խնդրուի, որ նոյն գրողը նոյն յօդուածին մէջ նոյն բառը երկու տարբեր ձեւով չգրէ:
Մրցոյթ 96.
***Վերաշարադրէ՛ հետեւեալները.
--- Անոնց հանդիպումն ու ձեռքսեղմումը կրնայ բարելաւել յարաբերութիւնները:
---Երկրաշարժը մեծագոյն վնասը գործեց Արդարադատութեան շէնքին:
---Արդէն կարելի չէր երկու հոգիով կառավարել հաստատութիւնը:
---Մեզմէ ոչ մէկը (ոք) պէտք է անտարբեր մնայ իր հայրենիքին հանդէպ։
---Թուրքիա պէտք է գտնուի նոր աշխարհակարգի կեդրոնը:
Ճիշդ պատասխանած են՝ Գէորգ Եազըճեան (8), Համբարձում Յարթունեան(4), Լիւսի Տէօքմեճեան (8), Ցոլակ Ապտալեան (5), Պերճ Տէր Սահակեան (5), Գեղամ Խաչատրեան (4), Եփրեմ Թոքճեան(6), Լեւոն Շառոյեան (8)
Մրցոյթ 97.,
***Ընդգծէ՛ իւրաքանչիւրին շեշտելի բառը եւ դի՛ր շեշտը.
---Սոխակին ձայնն ալ չլսուեցաւ:
---Սոխակին ձայնը ալ չլսուեցաւ:
***Վերաշարադրէ՛ հետեւեալները.
---Օսթին պաշտօնակիցին փոխանցեց ցամաքային ներխուժումի անպատեհութիւնը:
---Ահա մէկ շաբաթէ, որ աշխարհը կ’ապրի ախոյանութեան խաղերու կշռոյթով:
---Ֆութպոլի առաջին աշխարհի ախոյանութիւնը տեղի ունեցաւ 1930 թուականին:
Արմենակ Եղիայեան
