14.09c
Երեվան
հնգ, հկտ 16
Թրքերէնի բայական համակարգը
2. Բայական եղանակներ ու ժամանակներ
Ընդհանուր տախտակ
ա. ընդհանրական ներկայ al.ır.ım կ’առնեմ
բ. ընդհանրական անցեալ al.ır.dım կ’առնէի
գ. անկատար ներկայ al.ıyor. um կ’առնեմ կոր
դ. անկատար անցեալ al.ıyor.dum կ’առնէի կոր
ե. անցեալ կատարեալ al.dım առի
զ. ըղձական ներկայ al.a.yım առնեմ
է. ըղձական անցեալ al.a.yıdım առնէի
ը. վաղակատար ներկայ al.mış.ım առեր եմ
թ. վաղակատար անցեալ al.mış.ıdım առեր էի
ժ. պայմանական ներկայ al.sa.m առնեմ.նէ, եթէ առնեմ
ժա. պայմանական անցեալ al.sa.yıdım առնէի.նէ, եթէ առնէի
ժբ. հարկադրական ներկայ al.ma.lıy.ım առնելու եմ, պարտիմ...
ժգ. հարկադրական անցեալ al.ma.lıy.dım առնելու էի, պարտէի...
ժդ. ապառնի ներկայ al.a.cağ.ım պիտի առնեմ
ժե. ապառնի անցեալ al.a.cağ.ıdım պիտի առնէի
ժզ. հրամայական al- ա՛ռ, al.sın – թո՛ղ առնէ
alı.nız - առէ՛ք, al.sın.lar – թո՛ղ առնեն
--Այս ըստ ինքեան ճոխ համակարգը գումարն մէկ կողմէ ՝ al պարզ արմատին, միւս կողմէ՝ ածանցական այլազան ձեւոյթներու՝ (i)yor, mış, ma, cağ, որոնց կը յաջորդէ էական բայը:
Կառոյցներու այս ներքին միասնականութիւնը գլխաւոր գրաւականն է նման համակարգի մը կարելի իւրացման:
--Եզակի գ. դէմքի հրամայականը՝ al, կը նոյնանայ բայարմատով՝al.mak – al. պարագան նոյնն է հայերէնին համար՝ առ.նել – ա՛ռ: Աշխարհաբարի մէջ այսպէս կը զուգադիպի միմիայն «ն» ածանցը կրող քանի մը բայերու՝ առնել-ա՛ռ, պագնել-պա՛գ, իսկ գրաբրի մէջ քիչ մը աւելի էր այսպիսիներուն թիւը՝ դառ(ձ)նալ – դա՛րձ, երթալ-ե՛րթ, բառ(ձ)-նալ-բա՛րձ, իջանել-է՛ջ, հարկանել-հա՛ր, մտանել-մո՛ւտ, տեսանել-տե՛ս (որոնք միաժամանակ եզակի գ. դէմքի անցեալ կատարեալն են), մինչ թրքերէնի մէջ երեւոյթը ընդհանրական է՝ առանց որեւէ բացառութեան՝ բոլոր բայերուն արմատը կը նոյնանայ եզակի գ. դէմքի հրամայականով:
--Միւս կողմէ՝ ի տարբերութիւն մեզի ծանօթ լեզուներու՝ թրքերէնի հրամայական եղանակը կ’ընդգրկէ երրորդ դէմքերը եւս՝ al.sın եզակի, որ գումարն է բայարմատին, որուն կցուած է էական բայի համապատասխան դէմքը, եւ al.sin.lar յոգնակի. այս վերջինը ըստ սովորութեան կազմուած է եզակիին կցումով ler/lar յոգնակերտ զոյգի վերջինով:
--miş
Այս ածանցը եզական դերակատարութիւն մը ունի բայական համակարգի կարգ մը եղանակներուն ու ժամանակներուն մէջ:
Mış-ով կազմեցինք վաղակատար ժամանակները՝ al.mış.ım-առեր եմ եւ al.mış.ıdım-առեր էի:
Mış-ը իբրեւ երկբայական, որոշ առումով ալ՝ հեգնական եղանակաւորող ածանց հանդէս կու հետեւեալ բայաձեւերուն հետ՝
al.ır.mış.ım – կ’առնեմ եղեր, իբրեւ թէ կ’առնեմ
al.ıyor.mış.ım – կ’առնեմ կոր եղեր, իբրեւ թէ կ’առնեմ կոր
al.say.mış.ım – եթէ առնեմ եղեր
al.ma.lı.mış.ım – առնելու եմ եղեր
al.a.cak.mış.ım– պիտի առնեմ եղեր, իբրեւ թէ պիտի առնեմ
Ուրեմն հրամայականը, ինչպէս նաեւ անցեալ ժամանակի բայերը դուրս կը մնան այս կարելիութենէն:
Mış կարելի է աւելցնել նոյնիսկ վաղակատարին վրայ, որ արդէն այլապէս կը կրէ այդ ածանցը. այսպէս՝ al.mış.mış, որ կը նշանակէ առեր է եղեր, իբրեւ թէ առեր է:
* * *
Bil.mek
Բառային նշանակութեամբ գիտնալ բայն է այս, որ ահաւասիկ.
bil.ir.im bil.iyor.um bil.miş.im
գիտեմ կը գիտնամ կոր գիտցած եմ
bil.sem bil.me.li.im bil.e.ceğ.im
եթէ գիտնամ գիտնալու եմ պիտի գիտնամ
Միւս կողմէ՝ ունի եղանակաւորիչ շատ մեծ դերակատարութիւն:
Կցուելով այլ բայերու՝ ցոյց կու տայ ենթակային տուեալ գործողութիւնը ընել կարենալու յատկութիւնը, որովհետեւ թրքերէնը չունի «կարենալ» բայը. այսպէս՝
al.a.bilir.im gid.e.bilir.im oyma.bilir.im basma.bilir.im
առնել կրնամ երթալ կրնամ փորել կրնամ կոխել կրնամ
Ուրեմն թուրքը կ’ըսէ՝ գիտեմ առնել եւ կը հասկնայ՝ կրնամ առնել:
Նկատել, որ բաղաձայնով վերջացող արմատներուն ան կը կցուի միջնորդ խոնարհիչով մը՝ a կամ e, իսկ ձայնաւորով վերջացող արմատներուն՝ ուղղակի:
Արմենակ Եղիայեան
armenag@gmail.com
