11.09c
Երեվան
շբթ, նմբ 23
Մեծ Բրիտանիայի սրտում՝ The Midlands կոչվող շրջաններում, թեթև ձմեռ է: Կլիման այստեղ մեղմ է՝ առանց ծայրահեղությունների: Բայց եղանակին էս երկրում վստահելու չէ: Պարադոքս է, որ չնայած եղանակի առումով Անգլիան անկանխատեսելի է, բնակչության խառնվածքի առումով նրա համբավը ճիշտ հակառակն է՝ զգույշ: Շրջահայաց բրիտանացիների մնայուն արժեքներից է քաղաքավարությունը:
Լավ հիշում եմ, որ երբ Հրազդանի մեր հանրակացարանում վերջապես հեռախոսագիծ անցկացրին, եղբայրս ու ես երկար-բարակ ներածությամբ էինք դիմում մեր ընկերների տնեցիներին. «Ալո, բարև Ձեզ, ներողություն, Կարենին կարելի է՞: ...Շատ շնորհակալություն: ...Ալո, Կա՞ր»: Դեռահաս տարիքում քիչ էր մնում օրագրիս ասեի. «Հարգելի օրագիր, կներես, որ անհանգստացնում եմ»: Հրազդանում մեզ երբեմն ծաղրում էին՝ թե բա «դուք, երևանցինե՜րդ, ու ձեր ձևե՜րը»:
Ավելի քան տասնհինգ տարի Ագաթա Քրիստիի հայրենիքից մայր հայրենիք այցելելիս, երբ զգուշանում եմ նեղություն պատճառել մտերիմներիս, նույնն են ասում՝ «դուք, անգլիացինե՜րդ»: Բանն այն է, որ շրջապատի հետ համեմատ, այստեղ ես առանձնապես աչքի չեմ ընկնում «դաստիարակությամբ»: Իմ ճանաչած ամենատարբեր ազգերի ներկայացուցիչների կարծիքով, թերևս բացառությամբ ճապոնացիների, անգլիացիները «խիստ» քաղաքավարի են: «Չմոռանա՛ս քաղաքավարությունդ»,-փոքրիկ Լոլային ցածրաձայն հիշեցնում է մայրը՝ ընկերուհու տուն ճանապարհելիս: «Ուշադի՛ր, քաղաքավարությունդ օգտագործի՛ր»,- միջամտում է պատանի Սթիվի տատիկը:
Իմ միջի նախկին «բռի» Սովետմիության նախկին «ջիգյարով» կովկասցին մեկ-մեկ արհեստական թվացող չգրված օրենքների դեմ ըմբոստանալով վերակարգավորվում է. ծայրահեղ զգուշության դիմաց «կոմպենսացնում եմ» ավելորդ ներողությունները՝ մեկումեջ կրճատելով:
Մյուս կողմից, Արևմուտքում ապրած հայաստանցիների պես, ես էլ, Հայաստանում հատկապես պետական ատյանների հետ շփվելիս, ապշում եմ անշրջահայացության պակասից: Երկակի գոյության կնիքն է. քոնոնք չափից շատ է՛ս կողմ են, անոնք չափից դուրս՝ է՛ն կողմ, քոնոնց համար դո՛ւ էս չափից դուրս էսպես, անոնց համար էլ՝ էնպե՛ս: Ու ես, ոսկե միջինը փնտրելով, ինձ պահում եմ իբրև Եռանկյունի:
Լինում է, չի լինում
…մի Շրջանաձև երկիր է լինում, որտեղ բոլորը շրջանաձև են, ամեն ինչ՝ շրջանաձև: Այս շրջանաձև երկրի շրջանաձև քաղաքացին մի օր վեր է կենում ու տեղափոխվում Քառակուսի երկիր, որտեղ ամեն ինչ քառակուսի է, բոլորը՝ քառակուսի: Այս երկրում նա ապրում է քառակուսու պես, սովորում քառակուսիերեն խոսել ու քառակուսիություն անել: Ու երբ մի օր վերադառնում է Շրջանաձև երկիր, պարզվում է, որ նա վերածվել է... Եռանկյունու:
***
Թեև եռանկյունի դառնալու համար պարտադիր չէ երկրից-երկիր տեղափոխվել: 80-ականների սկզբին, երբ երկրորդ դասարանում էի, Երևանից, որտեղ ես ու եղբայրս ծնվել ու մեծացել էինք և ունեինք հարազատներ, տեղափոխվեցինք մեզ բոլորովին անծանոթ քաղաք Հրազդան, ուր ծնողներս գործուղվել էին աշխատելու: Հաջորդ, համարյա տասը տարիների ընթացքում, ամեն ուրբաթ աշխատանքից հետո, ընտանիքով Հրազդանի ավտոկայանից Երևանի ավտոբուսով տատիկենց էինք գնում ու ամեն կիրակի երեկոյան Շամպայն-Գինիների Ավտոկայանից Հրազդան վերադառնում:
Ես ու եղբայրս Հրազդանը սիրեցինք հետին թվով, այն արդեն լքելուց հետո...
Ես ատում էի էդ աքսորը. Երևանում ծնված լինելով՝ Երևանից հեռու լինելը ծանր էր: Մանկապարտեզի մտերիմ ընկերուհիներս, որ Երևանի իմ դպրոցում էին մնացել, արագ մոռացան ինձ (դե, խեղճերը 8 տարեկան էին): Նոր ընկերություն հաստատելն ինձնից խլեց մի քանի տարի: Հրազդանաբնակ լինելուս բոլոր տարիների ընթացքում ես պնդելու էի, որ ես «երևանցի եմ»:
Սակայն դեռահաս տարիքում «քաղաք» գալիս՝ հաճախ մտածում էի, որ իմ նոր, զուլալ հրազդանցի ընկերները տարբերվում են իրենց անմեղ, անվճար հոբբիներով. վիդեո-խաղերն ու ամերիկյան «կռիվ-կինոների» վիդեո-վարձույթը ներխուժել էին երևանցի նախկին դասընկերներիս տներն ու կարծես հեռացրել իրարից: Բացի դա, ՄԵՐ քաղաք Հրազդանում կային հրաշալի ուսուցիչներ, նվիրված հարևաններ ու ինձ արդեն հարազատ համայնք՝ իր բարբառով ու մոդայով: Ես, առանց գիտակցելու, դարձել էի Եռանկյունի:
***
Միգրանտը՝ հատկապես հասուն տարիքում հեռացածը, հիբրիդ է՝ հարազատ՝ օտարների մեջ, օտար՝ հարազատների: Ամեն մեկն իր հերթին, իր ծննդավայրից կտրվելիս լուռ երդվում է, որ մնալու է նույնը, կամ էլ հակառակը՝ լիովին փոխակերպվելու է: Եվ իր համար բացահայտում, որ ո՛չ «ուղարկած» միջավայրի ազդեցությունից ազատում կա, ո՛չ էլ ընդունածից:
***
Երեկ երեկոյան աղջիկս դասերից բացի հայոց էլ կարդաց՝ Նունե Սարգսյանի «Սադափը», որ հավես նկարներով ծավալուն պատմություն է հանուն սիրելիների դժվարություններ հաղթահարելու մասին:
Մոտ ինը տարի առաջ հեռախոսով ծանոթացա հետը. վաղուց Անգլիայում է ապրում, ՀՀ այժմյան դեսպանի կինն է ՄԹ-ում: Գաղափար էի հղացել հայերեն մանկական գիրք կազմելու ու իր խորհուրդն էի հարցնում որպես տպագրված հեղինակի:
Երևի ստեղծագործական մեծամտությունս է, բայց դառը համ մնաց էդ զրույցից: Ես ներկայացա ու ասեցի, որ իր պես անգլիաբնակ հայաստանցի եմ, խորհուրդ եմ փնտրում գաղափարս հաջորդ փուլ տանելու, կուզեմ հարցուփորձ անել իր փորձից: Պատմեցի Լոնդոնում ու Երևանում երեխաներին կրթելու փորձիս մասին, ու որ մղումս է՝ անգլիական կրթական նորամուծությունները հայերեն տարածելու: Հեղինակն ինձ բաց տեքստով բացատրեց, որ «շուկա չկա», արդյոք ես չգիտե՞մ, թե ինչ խայտառակ վիճակ է մանկական գրքերի հրատարակչության մեջ Հայաստանում: Ո՛չ մի հետաքրքրասիրություն, թե էս ի՞նչ նոր մարդ է ու ի՞նչ նոր բան է ուզում անել, ո՛չ մի երևակայություն, թե ուրիշ ո՞ւմ հետ կարող եմ խոսել, ոչ մի շրջահայացություն, որ շարունակեմ պրպտել: Ո՛չ մի հարց, ո՛չ մի հույս: Մաքուր Շրջանաձև պահվածք, միթե՞ հեչ Քառակուսի չի տեսել, կամ Եռանկյունի չի դարձել:
Դրանից մի քանի տարի անց Երևանի Խնկո Ապոր անվան գրադարանում իր նոր գրքի շնորհանդեսն էր: Քաղաքում չէի:
***
Շեքսպիրի ծննդավայր Ստրաթֆորդում էս պահին անձրև է, ցերեկը ձյուն են խոստացել...
Լուսանկարը՝ unsplash.com-ից
