6.09c
Երեվան
հնգ, դկտ 26
Սերմ-սերմամբ
Ասոնք երկուքն ալ ծանօթ, առօրեայ գործածութիւն ունեցող բառեր են եւ մատչելի են մեր բոլոր խաւերուն: Սակայն մեզմէ քանի՞ն մտածած է, թէ ի՛նչ է կապը այս երկուքին, աւելի ճիշդը՝ ինչպէ՞ս յառաջացած է ասոնց երկրորդը՝ սերմամբ:
Այս նոյն հարցումը վերջերս տուի հայագիտութեան մագիստրոսի մը, որ իսկոյն պատասխանեց. «Ան կազմուած է սերմ արմատով եւ ամբ վերջածանցով», -- ու վե՛րջ:
Խնայեցի իրեն ըսել, որ հայերէնը ամբ վերջածանց չունի...
* *
*
Սկսելու համար ըսենք, որ սերմամբ-ը սերմ-էն չէ յառաջացած, այլ յառաջացած է գրաբարեան սերմն-էն, որ, ինչպէս կը նկատէք, իր ետեւը ունի ն բաղաձայնը, որ աշխարհաբարի մէջ ինկած է:
Աշխարհաբարը չէր սիրեր բառավերջի բաղաձայնայաջորդ ն հնչիւնը եւ հակամէտ էր ջնջելու զայն. օրինակ՝ ակն-ակ, գագաթն-գագաթ, մասն-մաս, մատն-մատ եւ այլն:
Այս սերմն ձեւը կը հոլովուէր այսպէս՝ սերմն-սերման-սերմամբ:
Մինչդեռ աշխարհաբար սերմ-ը կու տայ՝ սերմ-սերմի-սերմով:
Ուրեմն առաջին խելացի հարցումը, որ պիտի ուղղէր արդի ընթերցողը, պարտէր ըլլալ՝ ինչպէ՞ս սերմն կը դառնայ սերմամբ:
Ահա այդ նուիրական գործին է որ կը լծուինք՝ ուս-ուսի տուած, առիւծի նման:
Ուրեմն անյիշելի ժամանակներու մէջ հայերէնը ունեցած է սերման արտասանուող բառ մը... եւ նմանները, որոնց կ’անդրադառնանք քիչ անդին:
Սա մեր լեզուի մէկ այնպիսի փուլն էր, ուր մեծաթիւ բառերու ուղղականն ու սեռականը նոյնը եղած են, եւ անոնք զանազանուած են մի՛այն շեշտով.
--ուղղականը կ’արտասանուէր սե՛րման,
--սեռականը կ’արտասանուէր սերմա՛ն:
Արդի հայը շեշտի զգացողութիւնը կորսնցուցած է եւ քիչ մը դժուար կ’ըմբռնէ, թէ շեշտի շնորհիւ գոյական մը կարենար տարբեր հոլովներ ունենալ: Բայց այս այսպէս էր:
Ժամանակի ընթացքին ուղղականի անշեշտ մնացած ձայնաւորը ինկած է, ինչպէս կը կրնայ պատահիլ անշեշտ մնացած ձայնաւորներուն, եւ ան դարձած է սե՛րմն:
Մինչ սեռականը շարունակած է պահել իր շեշտուած ձայնաւորը՝ սերմա՛ն:
Ան իր գործիականը կազմած է բ բաղաձայնով, որ մեր հին լեզուին մէջ բաւական տարածուած հոլովական մասնիկ մըն էր, օրինակ՝ մայր-մարբ, հայր-հարբ, եզեր-եզերբ եւ այլն. ուրեմն ան դարձած է սերմանբ:
Արդ, հայը բ պայթական հնչիւնէն առաջ չի կրնար արտասանել ն ռնգական բաղաձայնը, եւ փոխարէնը կ’արտասանէ մ ռնգականը: Ուստի այս բնական հակումով սերմանբ դարձած է սերմամբ: Այսպէս ալ տնօրինած է Մեսրոպ բառիս ուղղագրութիւնը:
Մինչեւ այսօր ալ բ-էն եւ միւս պայթականներէն առաջ եկող ն բաղաձայնը կը վերածենք մ-ի. օրինակ՝ անբան-ը կ’արտասանենք ամբան, անբասիր-ը՝ ամբասիր, անպէտը՝ ամպէտ, անփորձ-ը՝ ամփորձ եւ այլն, սակայն բառերուն ստուգաբանական ուղղագրութիւնը չենք փոխեր, որովհետեւ Մեսրոպի իրաւասութիւնները չունինք:
Հայերէնը մինչեւ իսկ փոխած է օտար փոխառութեանց նբ զոյգը ու դարձուցած է մբ. օրինակ՝ պարսկերէն anbar բառը հայերէնին անցած է ամբար, anboh-ը՝ ամբոխ, anbarišd-ը՝ ամբարիշտ եւ այլն:
Արտասանական այս դժուարութիւնը միայն հայուն յատուկ չէ. ան գրեթէ համամարդկային է եւ կարգ մը լեզուներու մէջ շատ աւելի տարողունակ է. օրինակ՝ ֆրանսերէնի, իտալերէնի ու անգլերէնի մէջ ն բաղաձայնը անարտասանելի է չորս տարբեր բաղաձայններու`p, l, m, r առջեւ. այսպէս՝
in+pair > impair, in+logique > illogique, in+monde > immonde, in+réel > irréel
* *
*
Սերմն-սերման-սերմամբ-ի կաղապարը ունին նաեւ՝ անկիւն-անկեամբ, անձն-անձամբ, դիտումն-դիտմամբ, իրաւուն(ք)-իրաւամբ(ք), հիմն-հիմամբ, մասն-մասամբ, ձեռն-ձեռամբ, նկատումն-նկատմամբ, պատահումն-պատահմամբ, քաջութիւն-քաջութեամբ եւ այլն, որոնց մէջ ամբ-ը ածանց չէ, ինչպէս կը կարծեն ոմանք:
Բայց եւ այնպէս հայրենի դասագիրքեր մինչեւ հայագիտական ամպիոնի մակարդակով կը դնեն ու կ’ուսուցեն զայն իբր ածանց, բառերը՝ ածանցաւոր, հանդերձ քանի մը օրինակով, ինչպէս՝ անձամբ, պատահմամբ, նկատմամբ, իրաւամբ : Ենթադրելի է, թէ ասկէ ալ կու գայ մագիստրոս բարեկամիս զառածումը, քանի այս աղբիւրներրէն խմած է ան իր ջուրը:
Ըստ այսպէս դաւանողներու՝ սերմամբ (եւ նմանները) կազմուած է սերմ արմատով եւ ամբ ածանցով, այնպէս ալ՝ անձ-ամբ, իրաւ-ամբ եւ այլն:
Մինչդեռ ածանցը եւ ածանցաւոր բառերը ունին իրենց ուրոյն բնորոշումը:
Այսպէս, ածանց մը, աւելնալով արմատի մը կամ բառի մը վրայ, կը յառաջացնէ նո՛ր բառ մը՝ նո՛ր նշանակութեամբ: Այնքան ատեն որ ենթադրեալ ածանցը չի փոխեր տուեալ արմատին կամ բառին նշանակութիւնը եւ նոր բառ մը չի կերտեր անով, ապա ածանց եւ ածանցում չունինք: Արդ, հոլովները տուեալ արմատին կամ բառին նշանակութիւնը չեն փոխեր. ծառ-ծառի-ծառէ-ծառով չորսն ալ նոյն բառն են, հոլովումը նոր նշանակութիւն չէ յառաջացուցած , ինչպէս իսկական ածանցը կը յառաջացնէ. օրինակ՝ ծառ-ծառաստան:
Հարցերը պարզացնելով եւ ասոնք ամբ ածանցը կրող բառ անուանելով՝ կը ճապաղցնենք լեզուի ուսուցման ամբողջ գիտականութիւնը, ճիշդ ինչպէս ուղղագրութիւնը կորսնցուցած է իր գիտականութիւնը արեւելահայ տարբերակին մէջ:
Ահա օրինակ մը՝ «Հետո իմացա, որ կուզե Հովհաննես կոչվիլ»:
Ուղղագրութի՞ւն է այս, թէ՞ նախամարդու բարբանջանք...
Այս եւ նման կորուստները անպայման կը յանգեցնեն լեզուի հանդէպ հայուն տածած ջերմութեան կորուստին: Իրենց նրբութեան ու հարազատութեան մէջ իւրացուած լեզուական գիտելիքները յատուկ սէր ու գուրգուրանք կը սերմանեն զանոնք կրողին մէջ, բաներ, որոնք հետզհետէ կ’անհետանան արեւելահայուն մէջէն՝ յատկապէս Արմէն Աշոտեանի տրամաչափի թրքատիպ թշուառականներու բերնէն ու բարքերէն:
Մրցոյթ 91.
***Վերաշարադրէ հետեւեալը.
---Ամերիկեան եւ սէուտական դեսպանատուներուն միջամտութիւնները կը խոչընդոտեն նախագահական ընտրութիւնը:
***Ինչպէ՞ս կը վերադասաւորես հետեւեալները:
---Հիմա փորձ կը կատարուի ոչ թէ համալրելու ԵԱՀԿ-ի լիազօրութիւնը, այլ շառաւիղային փոփոխութիւններ կատարելու:
---Լիբանան ոչ մէկ զիջում կատարած է՝ իր ջրային իրաւունքները առաւելագոյնս պաշտպանելով:
***Կէտերը փոխարինել ոչ թէ ... այլ կամ ոչ միայն ... այլեւ շաղկապներէն մէկով:
---Ան կը ջանայ..........նոր դիրքեր գրաւելու, ...........ունեցածը չկորսնցնելու:
---Ան .......... ունեցածը չկորսնցուց, .......... նոր դիքեր գրաւեց
Ճիշդ պատասխանած են՝ Գէորգ Եազըճեան (8),Շաքէ Մանկասարեան-Գրոկան (6), Ցոլակ Ապտալեան (8), Լեւոն Շառոյեան(8), Համբարձում Յարթունեան (4), Վահէ Աբէլեան (5), Եփրեմ Թոքճեան (9):
Մրցոյթ 92.
***Մէ՞ջ, թէ՞ միջեւ
---Այնուհետեւ խաղաղաութիւն հաստատուեցաւ այդ երկու թշնամի երկիրներու ..........:
---Այնուհետեւ հաշտութիւն հաստատուեցաւ այդ երկու թշնամի երկիրներու ..........:
***Լրացնել յարմար շաղկապներով.
---Ան հետարքրուած էր այցելուին ոչ թէ խելքով, .......... քսակով:
---Ան հետաքրքրուած էր այցելուին ոչ միայն խելքով, .......... քսակով:
---Ան հետաքրքրուած էր այցելուին ոչ այնքան խելքով, .......... քսակով:
Արմենակ Եղիայեան
armenag@gmail.com
