21.09c
Երեվան
հնգ, մյս 01
1.Մեր թերթերէն մէկուն մէջ կը գտնենք հետեւեալ խորագիրը.
«Պաքու Երեւանը կը մեղադրէ հայ զինուորներ Լեռնային Ղարաբաղ տեղափոխելու համար»:
Ի՞նչ կը կարծէք, թէ ըսել կ’ուզէ այս նախադասութիւնը...
Եթէ արեւմտահայ էք եւ քիչ թէ շատ ունիք արեւմտահայու լեզուամտածողութիւն, ապա այս նախադասութիւնը պէտք է բառացի մեկնաբանէք սա ՛պէս.
«Պաքու Երեւանը կը մեղադրէ, որպէսզի հայ զինուորներ Լեռնային Ղարաբաղ տեղափոխէ»:
Վերստին կարդացէք մեկնաբանութիւնս, եւ պիտի անդրադառնաք անոր քաոսային բովանդակութեան: Այս նախադասութիւնը մարդկային բանականութիւնը գոհացնող ոչ մէկ տարր կը բովանդակէ, անհեթեթ բառակոյտ մըն է ան, որ ոչինչ կ’ըսէ. Պաքուն ինչպէ՞ս կրնայ հայ զինուոր փոխադրել Լեռնային Ղարաբաղ եւ ապա՝ ատոր համար մեղադրել ...Երեւանը:
Այսքանը՝ խորագիրի լեզուական-քերականական թելադրանքով:
Հիմա այդ նոյն խորագիրը փորձենք մեկնաբանել օրուան քաղաքական դրուածքով, որուն ծալքերուն հաւանաբար տեղեակ էք լրատուական այլ աղբիւրներու շնորհիւ.
---Պաքուն կը մեղադրէ Երեւանը՝ Լեռնային Ղարաբաղ հայ զինուորներ տեղափոխելու ամբաստանութեամբ:
---Պաքուն կը մեղադրէ Երեւանը՝ Լեռնային Ղարաբաղ հայ զինուորներ տեղափոխելուն համար (=պատճառով):
---Պաքուն կը մեղադրէ Երեւանը՝ Լեռնային Ղարաբաղ հայ զինուորներ տեղափոխելու պատրուակով (մէջ):
Եթէ վերոնշեալ խորագիրին հղինակը լեզուական բծախնդրութիւն ունենար, ապա պիտի գրած ըլլար այս երեք առաջարկներէն մէկով. բացառուած չէ ուրիշը եւս: Սակայն այնպէս ինչպէս ինք գրած է, ապա մեղադրողը եւ փոխադրողը կը նոյնանան, այսինքն՝ նոյն կողմը թէ՛ կը մեղադրէ Երեւանը, թէ՛ կը փոխադրէ, մինչդեռ միտք բանին կամ ըսել ուզուածը այն է, որ Ղարաբաղ հայ զինուոր փոխադրողը Երեւանն է, իսկ զայն մեղադրողը Պաքուն է:
Այս ամբողջ անհեթեթութեան աղբիւրը կամ պատճառը յօդի մը բացակայութիւնն է. այդ յօդը դուք կը գտնէք իմ առաջարկած երկրորդ նախադասութեանս «տեղափոխելուն» անդամին վրայ: Այդ մէկ հատիկ յօդը վերի բառային լղրճուկը կը վերածէ բանական կառոյցի, իսկ անոր բացակայութիւնը...տեսաք ինչի կը վերածէ զայն: Կամ թէ՝ այդ յօդը համար-ը, որ նպատակ ցոյց կու տայ, կը վերածէ պատճառ ցոյց տուող յետադրութեան:
Բաղդատենք՝
---Ան վարձատրուեցաւ (ի՞նչ նպատակով) ջանադիր աշխատելու համար:
---Ան վարձատրուեցաւ (ի՞նչ պատճառով) ջանադիր աշխատելուն համար:
Եւ մանաւանդ այդ յօդը կ’արեւմտահայացնէ ձեր մտածողութիւնը. արեւմտահայը առանց այդ յօդին չի կրնար կազմել այս նախադասութւինը՝ առանց հիմնովին շրջելու անոր բուն իմաստը:
Իսկ արեւելահայը...կրնայ կազմել զայն, եւ արդէն տեղի ունեցածը արեւելահայ աղբիւրի մը կոյր ու հետեւակ փոխադրումն է արեւմտահայերէնի:
Այսպէս է, քանի արեւելահայերէնը ներկայիս կը շփոթէ նպատակը եւ պատճառը:
Օրինակ՝ «Ես քեզ դիմում եմ այս պարտքը վճառելու համար»:
Այս նախադասութիւնը, որ ոչինչ կ’ըսէ ինծի, երկու բան կ’ըսէ արեւելահայուն.
ա) Ես քեզի կը դիմեմ, որպէսզի այս պարտքը ես քեզի վճառեմ:
բ) Ես քեզի կը դիմեմ, որպէսզի այս պարտքը դուն ինծի վճարես:
Պատկերացուցէք նախադասութիւն մը, որ երկու բոլորովին տարբեր իմաստներ ունենայ: Այս մարդիկ ինչպէ՞ս կը հաղորդակցին, ինչպէ՞ս կը խօսին ու կը հասկնան զիրար:
Այլ օրինակ՝ «Թորոսը Մարկոսին սպանել է պարտքը չվճարելու համար»:
Արեւմտահայուն համար սա մէկ ու միասնական իմաստ ունի. այն է՝ «Թորոսը սպանած է Մարկոսը՝ իր ունեցած պարտքը անոր՝ Մարկոսին, չվճարելու նպատակով»:
Սակայն արեւելահայուն համար այս նոյնը կը նշանակէ նաեւ. «Թորոսը սպանած է Մարկոսը, որովհետեւ այս վերջինը՝ Մարկոսը, չէ ուզած վճարել իր ունեցած պարտքը Թորոսին»:
Այսպէս է, որովհետեւ արեւելահայերէնը անորոշ դերբայը որոշիչ յօդով չի կրնար օժտել: Չի կրնար ըսել «չվճարելուն». եթէ կարենար ըսել, իսկոյն պիտի հասկնայինք, որ չվճարողը...Մարկոսն է , եւ ոճիրը այդ պատճառով գործուած է Թորոսին ձեռքով, ու վե՛րջ:
Եւ այդ յօդին չկիրարկումը իրարու կը խառնէ նապատակն ու պատճառը:
Հիմա հարց է, թէ իրենք՝ արեւելահայերը, այս կացութեան մէջ ինչպէ՞ս կը զանազանեն գործողութեան մը, կացութեան մը նպատակն ու պատճառը...չեմ գիտեր, կատարեալ առեղծուած մըն է այս, որ ահա տարիներէ ի վեր կը չարչարէ ուղեղս,− կարծես Յակոբ Պալեանի ճապկել-ը ու ճապկում-ը բաւարար չըլլային,− եւ բազում հոգերուս վրայ իր կարգին եկած ու բազմած է «չունեցած» հոգերուս կողքին, եւ եկո՛ւր դիմացիր այս բոլորին:
Գալով արեւմտահայուն՝ ան պարտաւոր է արեւելահայերէն հատուած մը փոխադրելու առթիւ հետեւիլ այս բոլորին, փորձել թափանցել նախադասութեան խորքը ու ճիշդ կողմնորոշուիլ, գոնէ փորձել այսքանը, եւ ոչ թէ կոյրզկուրայն տեսածը տարածել արեւմտահայ ընթերցողին աչքերուն առջեւ:
Ի՞նչ ընենք, ա՛յս է կացութիւնը:
2. Ուշադիր կարդանք հետեւեալ երկուքը.
ա) «Փրկարարները շարունակելու են իրենց աշխատանքները մինչև խնդիրը լուծում չստանայ»:
բ) «Փրկարարները շարունակելու են իրենց աշխատանքները մինչև խնդիրը լուծում ստանայ»:
Ասոնց առաջինը քաղուած է արեւելահայ մամուլէն, սակայն մտածական նոյն կաղապարը յաճախ կը հանդիպի նաեւ մեր կողմերը: Երկրորդը իմ առաջարկս է:
Զարմանալի տրամաբանութիւն կը ցուցաբերէ առաջինը. փրկութեան ճիգեր տեղի կ’ունենան, քանի լուծելի խնդիր մը կայ, եւ անոնք կանգ պիտի առնեն, երբ այդ խնդիրը լուծում ստանայ եւ ոչ թէ...չստանայ:
3.Նոյն տեղը կը գտնեմ «լորձունքախառն», որ պէտք է ըլլայ...լորձնախառն:
Բառիս դասական արմատն է լորձն, որուն յոգնակին է լորձունք:
Բարդութեան եւ ածանցումի առթիւ հայերէնը կը հիմնուի եզակի սկզբնաձեւին վրայ, ուրեմն՝ լորձն+ա+խառն = լորձնախառն:
Մրցոյթ 31.
Արեւմտահայը չի գիտեր ճիշդ կիրարկել կարենալ բայը:
Փորձէ՛ շրջել այս իրողութիւնը եւ ուղղել հետեւեալները.
--- Գատըգիւղ չկրնալ երթալուն... համար (Արփիար Արփիարեան):
--- Պիտի տառապինք անոնց չկրնալ իջնալնուս պատճառով (Յակոբ Օշական):
---Մարդոց մեծամասնութիւնը չկարենալ քնանալու տառապանքը կ’ապրի (Ռոպեր Հատտէճեան):
--- Փաստաբան չկրցող եղողները՝ վաճառական կ’ըլլան (Նշան Պեշիկթաշլեան):
--- Սրածուածներուն ցաւը չկարենալ մեր տրամաբանութեան հետ հաշտեցնելէ ետք (Պօղոս Սնապեան):
Ճիշդ պատասխանած են՝ Գէորգ Եազըճեան (10), Լիւսի Տէօքմեճեան (10), Գեղամ Խաչատրեան (8), Սեդա Գրիգորեան (8), Սեւան Տէիրմենճեան (10), Ցոլակ Ապտալեան(10), Լեւոն Շառոյեան(10), Մանուէլ Ֆարաճեան (10), Պերճ Տէր Սահակեան (8), Վահէ Աբէլեան (10), Համբարձում Յարթունեան(9), Գրիգոր Սիմոնեան(9), Եփրեմ Թոքճեան (9), Համո Ապտալեան (4):
Մրցոյթ. 32
Նկատի առած կատարել բայի շատ մեծ կարեւորութիւնը, այս մրցոյթը կը յատկացնենք նոյն բային, ուր գեղաճեմ կը տողանցէ... արեւմտահայ ընտրանին:
---Այդ գործը չկրցող հասկցող մէկ քանի հոգի հեղինակի համբաւ շինեցին (Գրիգոր Զոհրապ, «Ութը տարի ետք»):
---Այնքան անարատօրէն չկարենալ ապրելուն կ’ափսոսար ( Երուխան, «Ամիրային աղջիկը»):
---Համիտին այնչափ մեծ ճիգերով չկրցած փճացուցած հայ ազգը... ինքզինք պիտի փճացնէ» (Քասիմ, «ժամանակ», 31 յուլիս 1910):
---Ջուրերը, դիւրաւ անցք չկրնար գտնելուն, կը պտուտկին, կը փրփրին (Յակոբ Մնձուրի):
---Չկարենալ ապրելու եւ չկարենալ մեռնելու պէս բան մը, ուրեմն (Եդ. Պոյաճեան, «Դէմքեր», Ա., էջ 196):
armenag@gmail.com Արմենակ Եղիայեան
