Կրակվառիչ
Կրակը կարելի՞ է վառել...
Կարելի է վառել/այրել մատը, լեզուն, վրան-գլուխը, տուն մը, թէկուզ ամբողջ քաղաք մը՝ Հռոմի Ներոնին հետեւողութեամբ, բայց վառել կրակը... ահա այս է, որ ըմբռնելի չէ հոսհոսներուս, սակայն ըմբռնելի է արեւելահայուն:
Եթէ ծխախոտ մը ծխելու համար յանկարծ նկատեցիր, թէ լուցկի չունիս, ապա կրնաս դիմել արեւելահայ անցորդի մը եւ հարց տալ, թէ «կրակվառիչ» ունի՞ արդեօք:
− Խնդրեմ,− պիտի փութայ ան եւ գրպանէն հանէ քու գիտցած... հրահանդ:
Եւ այսպէս, այն սարքը, որ քեզի համար «կրակ կը հանէ», արեւելահայուն համար «կրակ կը վառէ», որքան ալ տրամաբանութիւնդ մերժէ... այս այսպէս է:
* * *
Կը թուի, թէ բառս ունի ժողովրդախօսակցական կիրարկութիւն միայն, քանի ան չէ մտած բառարաններու մէջ.
--Մալխասեանն ու Ակադեմիայի բացատրականները ընդմիշտ չունին զայն:
--Աղայեան ունի «կրակվառիչ. տե՛ս լուցիչ»:
--Լուցիչ-ին կը յղեն նաեւ Սուքիասեանի հոմանիշներու բառարանն ու Բարսեղեանի ուղղագրական-ուղղախօսական բառարանը, որ եղածներուն մէջ ամենածաւալունն է:
Իսկ այդ լուցիչ-ը հազիւ թէ ընդհանրանայ կամ կարենայ թէկուզ մասնակի ժողովրդականանալ, վասնզի շատ գրաբար կը բուրէ (լուցանել-լուցիչ), իսկ արեւելահայը լեզուական/բառային բծախնդրութեան համար նման յանձնառութեան տակ մտնողն ու քունը կորսնցնողը չէ. ան «կը վառէ իր կրակը», − դուն հազար ըսես, որ կրակը վառելու պէտք չունի:
Շատ հետաքրքրական պիտի ըլլար, որ լրագրող մը Ազգային ժողովի լուսապսակ պատգամաւորին հարցնէր, թէ «ի՞նչ կը հասկնայ լուցիչ ըսելով»: Նայինք թէ մէկն ու մէկը պիտի բան մը գիտնա՞ր, թէ՞ գայթակղած հարցնէր.
−Էդ ինչ ա՜՜՜...
* * *
Ափսոս է:
Մեր երկու բարբառներու բառապաշառի օժիտի յղացքը ակնկալուած ներդաշնակութեամբ չէ ընթացած. եւ թերացողը արեւելահայն էր, որ ծուէն-ծուէն զոհեց աշխարհաբարի այնքան զոհողութիւններով առկայացող պատուաբեր բառագանձը, շնորհիւ մասնաւորաբար Մխիթարեաններու նպաստին, առանց անտեսելու պոլսահայ բառակերտիչներու ու բառարանագիրներու այնքան փայլուն արգասիքը:
Արեւելահայը աչքին մէկ անկիւնով միայն դիտած է այս բոլորը, շատ աւելի ականջալուր մնալով ժողովրդախօսակցական հայերէնին՝ անյագուրդ իւրացնելով այնտեղ առկայ թրքաբանութիւններն ու մնացեալ օտարաբանութիւնները:
Մինչդեռ բոլոր կարելիութիւնները կային, որ զուգահեռ ընթանային մեր ճիգերը եւ միաձեւ բարեկարգուէին մեր զոյգ բարբառները:
Այսօր արդէն կը խօսուի «արեւմտահայերէնի բառարան»-ի մասին, եւ աւելի քան երեսնամեակ մըն է շրջանառութեան մէջ են Արտեմ Սարգսեանի եւ Ռուբէն Սաքապետոյեանի «Արեւմտահայերէնի բառարան»-ները, ուր կ’ակնարկուի աւելի քան 20.000 բառի, որոնք... «արեւմտահայերէն են», այսինքն՝ մուտք չեն գործած արեւելահայ բառարաններու մէջ: Ուղղակի շշմեցուցիչ է. մեր լեզուները ուրեմն այսքա՞ն հեռացած են իրարմէ հոն, ուր մենք միշտ ալ դաւանած ենք՝ ըլլալ նոյն ժողովուրդը եւ ունենալ նոյն լեզուն:
Ինչպէ՞ս ու ե՞րբ յառաջացաւ այս հրէշային անջրպետը:
Ո՞ւր փնտռել պատասխանատուները այս պատկերին:
Շատ պարզ է. արեւելահայ մտաւորականութեան մէջ, քանզի ա՛ն է հիմնական բաժանարարը՝ իր ռուսամոլութեամբ, օտարապաշտութեամբ եւ ասոնցմէ բխող այլասերութեամբ: Եւ նման ախտագին կացութեան մը լուծում բերելու նուազագոյն ճիգը չթափեց Տերմինաբանական կոմիտէն, որ արեւելահայերէնի բառապաշարը տնտեսող մեծագոյն հեղինակութիւնն էր:
Այս մտայնութեան զոհերէն մէկն ալ հրահանն է:
* * *
Հազարամեակներու հնութիւն ունի հրահան բառը:
Զայն զուգահեր գործածած ենք երկար դարեր ու հազարամեակներ:
Կը բնորոշէր նախնական սարք մը, որ կը բաղկանար դիւրավառ նիւթէ մը, որ աբեթ կը կոչուէր: Իբրեւ աբեթ կը ծառայէին զանազան սունկեր, այլազան բոյսերու դիւրավառ կեղեւներ, բայց նաեւ տնայնագործական կծիկներ, որոնց նախանիւթը քուրջն ու բամպակն էր: Աբեթը բռնկեցնելու համար կը գործածուէր կայծքարը, որ պողպատի շերտի մը հարուածներու տակ կ’արձակէր կայծեր, որոնք կը բռնկեցնէին աբեթը:
Այս սարքը մեր բարքերուն մէջ գոյութիւն ունեցած է հազարամեակներէ իվեր. «Նոր հայկազեան»-ը կը թուէ զայն, կու տայ բազմաթիւ օրինակներ ու կը սահմանէ այսպէս.
--որ հանէ յիւրմէ հուր (թրք. çakmak “չաքմաք”)
--պողպատ եւ գայլախազ
Գայլախազ-ը՝ կայծքարն է:
Անշուշտ լուցկիի երեւումին հետ ան կամաց-կամաց նահանջեց, իսկ կազային այնքան կոկիկ ու գործնական սարքերու հետզհետէ ճոխացող տեսականիի երեւումով բոլորովին անհետացաւ:
Արեւմտահայը շատ բնական հակումով մը հրահան եզրը հետզհետէ փոխադրեց նոյն այս արդիական սարքերուն վրայ , եւ այնքան բնական ընթացք մըն էր այս, մանաւանդ որ շփոթի տեղիք ալ չէր մնար, քանի հին սարքը այլեւս անհետացած է մեր բարքերէն՝ ձգելով միայն իր անունը, որ իրերու բոլորովին բնական բերումով յատկացուած է նորին:
Թրքերէնը յաջողեցաւ ընել նոյն բանը. երբեմնի çakmak անունով բնորոշեց արդի սարքերը եւս ու վերջ:
Այս բնական քայլը չառաւ արեւելահայը:
Հրահան եզրը անոր լեզուական բարքերուն մէջ շարունակած է մնալ ու կը մնայ առ այսօր բառարաններու դիարանին մէջ՝ բնորոշելու համար միայն հին սարքը՝ պողպատ-կայծքար-աբեթ համոյթը, իսկ նորերուն յատկացուցած է լուցիչ՝ մերժուած եւ ճոռոմ եզրը, մինչ հանրութիւնը կը ճանչնայ կրակվառիչ այլանդակութիւնը՝ բոլորովին անհաղորդ մնալով այնքան կիրթ ու բարեհունչ հրահան-ին, որուն հաղորդ է յետին արեւմտահայը:
Մրցոյթ 133.
***Կէտերը փոխարինէ չորս բառերէն մէկով՝
կարիք, պատճառ, տեղիք, պարագայ.
---Ապահովական կացութիւնը մտահոգիչ չէ, եւ իրարանցումի տեղիք չկայ:
***Դի՛ր պակսող ստորակէտը.
---Տղայ թէ աղջիկ կը պարէին:
Տղայ, թէ աղջիկ էր պարողը:
---Կէսօրին մեզի եկուր կամ ճաշարան մը գնա-ճաշէ:
Կէսօրին մեզի եկուր, կամ ճաշարան մը երթանք-ճաշենք:
***Վերաշարադրէ՛ արեւմտահայ մտքի հետեւեալ գոհարները.
--- Հայրենի իշխանութիւններուն այս վարուելակերպը ձախող քայլ մըն է:
---Ռ. Դաշնութիւնը կը ցանկայ վերահսկել մի՛այն իր սեփական տարածքները:
Ճիշդ պատասխանած են՝ Լիւսի Տէoքմեճեան (9), Գէորգ եազըճեան (7), Վարդի Դանիէլեան (4), Ցոլակ Ապտալեան (5), Պերճ Տէր Սահակեան (3), Համբարձում Յարթունեան (3), Եփրեմ Թոքճեան (7), Գեղամ Խաչատրեան(4):
Մրցոյթ 134.
***Վերաշարադրէ՛ արեւմտահայ մտքի հետեւեալ գոհարները.
---Հրամանատարութիւնը կոչ ուղղեց միայն հետեւելու իր կողմէ հրապարակուած հաղորդագրութեան:
---Սուրիացի տեղահանուածներու թղթածրարը ամէնէն վտանգաւոր թղթածրար-ներէն է:
---Նամակին բովանդակութիւնը, ո՛չ միայն կ’ապշեցնէ մեզի, այլ չափազանց վտանգաւոր երեւոյթ մը կը պարզէ:
***Ո՞ր, թէ՞ որպէսզի.
---Միջազգային քայլերը կրնան նպաստել, .......... վերացուի միջանցքին փակումը:
---Պէտք է ստիպել Ազրպեյճանը, .......... վերջ տայ Արցախի շրջափակման:
armenag@gmail.com Արմենակ Եղիայեան