Ընթերցումներս. Սաստկաբանութիւն (5). Գրեց՝ Արմենակ Եղիայեան

145
29/11/2025

Ընթերցումներս. Սաստկաբանութիւն (5). Գրեց՝ Արմենակ Եղիայեան

Ընթերցումներս (56)

Սաստկաբանութիւն (ե)

Շարահիւսական սաստկացուցիչներ

թ) Իսկ, անգամ, ոչ իսկ, նոյնիսկ, մինչեւ իսկ...

Ասոնք՝ իբրեւ խօսքի մաս, «եղանակաւորող» բառեր են եւ կը պատկանին խօսքի այս մասի «սաստկական» ենթախումբին:

Օրինակ՝ բաղդատել հետեւեալները՝ նկատելու համար, թէ ինչպէ՛ս մեր խօսքը հետզհետէ եւ աստիճանաբար կը սատկանայ.

－Չոր հացը զլացան մեզի:

－Չոր հացն իսկ զլացան մեզի:

－Չոր հացն անգամ զլացան մեզի:

－Նոյնիսկ չոր հացը զլացան մեզի:

－Մինչեւ իսկ չոր հացը զլացան մեզի:

－Ոչ իսկ չոր հաց տուին մեզի:

Ծանօթ.− Այս բառերէն ոմանք, շեշտումի եւ սաստկութեան իմաստին զուգահեռ, կը թելադրեն նաեւ որոշ զիջականութիւն մը, որ կը թելադրէ հետեւեալ միտքը.

－Չոր հացով ալ պիտի գոհանայինք, սակայն այդ եւս չունեցանք...:

* * *

ժ) Անորոշ մակբայի գործիական հոլովը

Հայերէնը ի վաղուց անտի իբրեւ սաստկական կը կիրարկէ անորոշ դերբային գործիականը՝ աւելցնելով զայն նոյն բայի դիմաւոր ձեւին վրայ:

Օրինակ՝

－Մերժելով կը մերժեմ այս առաջարկդ:

－Անիծելով կ’անիծեմ անոր ծնունդը:

－Փառաւորելով պիտի փառաւորենք քու յիշատակդ:

Սաստկական այս հնարքը աշխարհաբարը ժառանգած է գրաբարէն, իսկ գրաբարը,－կ’ըսեն,－ժառանգած է զայն եբրայերէնէ, իմա՝ Աստուածաշունչի ճամբով, ուր բազում կիրարկութիւններ ունի ան. օրինակ՝

－Եւ եղիցի եթէ ուսանելով ուսանեցին զճանապարհ... (Երեմիա, 12/16):

－Գիտելով գիտասչիք, զի ոչ սա յաւելուցու տէր... (Յեսուայ, 23/12):

－Եւ փրկելով ոչ փրկեսցեն զնոսա... (Երեմիա,11/12):

Այլեւ՝

--սաստկացուցանելով սաստկացուցից

--երդմնեցուցանելով երդմնեցուցից

--բազմացուցանելով բազմացուցից զտրտմութիւն քո (Ծնունդք, 3/16) եւ այլն:

Հայերէնը, ինչպէս կը տեսնենք, միայն ժառանգած չէ այս ոճը, այլեւ խորա-պէս իւրացուցած, սեփականացուցած, ազգայնացուցած է՝ Աստուածաշունչէն դուրս եւս այնքան մեծ վայելչութեամբ եւ ազատօրէն կիրարկելով զայն, ընդհուպ այնքան հարազատութեամբ փոխանցելով զայն մեր աշխարհիկ արդի լեզուին եւս:

Գործիականը կը փոխարինէ երբեմն յարակատար դերբայը:

Օրինակ՝

--Զի ահա ձմեռն անց, անձրեւք անցին

եւ գնացեալ մեկնեցան («Երգ երգոց», 2/11):

--Եւ ետ նմա փուշտիպան մի հաւատարիմ, եւ հրովարտակ՝ արքունի մա-տանեաւն, զի գնացեալ երթիցէ նա ի բերդն յԱնդմըշն (Փաւստոս Բուզանդ):

* * *

ժա) Կրկնադիր շաղկապներ՝ ե՛ւ...ե՛ւ, թէ՛...թէ՛, ո՛չ...ո՛չ, կա՛մ...կա՛մ

Իրենց տեղին բաւական ներկայացուեցան այս շաղկապներու զանազան հանգամանքները, ներառեալ անոնց սաստկական արժէքը: Օրինակ՝

－Հայրը եւ զաւակները մասնակցեցան:

－Ե՛ւ հայրը, եւ՛ զաւակները մասնակցեցան:

－Թէ՛ հայրը, թէ՛ զաւակները մասնակցեցան:

－Չխօսեցաւ ու չբարեւեց:

－Ո՛չ խօսեցաւ, ո՛չ բարեւեց:

－Ընդունի՛ր կամ հրաժարի՛ր,

－Կա՛մ ընդունիր, կա՛մ հրաժարիր:

Այս կրկնադիր շաղկապները գրաւոր խօսքի մէջ բնական շեշտադրում մը ունին արդէն՝ առանց նիւթական շեշտի ալ, այսուհանդերձ անոնց վրայ աւելցող նիւթական շեշտը քիչ մը աւելիկը զօրացնէ իրենց այս հանգամանքը, եւ նախինտրելի է միշտ դնել զանոնք:

* * *

Յաճախ միակի սովորական շաղկապներ, ինչպէս՝ եւ, ալ, ըստ շարադա-սութեան կը յաջողին սաստկական դերակատարութիւն ունենալ, օրինակ՝

－«Եւ կարաւանը Աբու Լալայի աղբիւրի նման մեղմ կարկաչելով

Քայլում էր հանգիստ, նիրհած գիշերով, հնչուն զանգերի անուշ ղօղանջով...»:

Աւետիք Իսահակեան շատ լաւ կը գիտակցի այն խոր տպաւորութեան, որ իր խօսքի սկիզբը կը ստեղծէ եւ շաղկապը, որ այլուր, երկու բառերու միջեւ, պիտի բոլորովին աննկատ անցնէր իր ստեծած համադասութեամբ, ինչպէս, օրինակ՝

－Ձմեռը հասաւ, եւ ծառ ու ծաղիկ անհետացան...

* * *

－Դո՞ւն ալ, Բրուտոս...

Յուլիոս Կեսար այս հակիրճ բառերով արտայայտեց իր խոր հիասթափու-թիւնը՝ դիմելով իր պաշտպանեալին՝ Բրուտոսին, որ հիմա, տասնեակ մը դաւադիրներու գլուխը անցած, զինք դաշունահարելու կու գար իր մեղսակիցնե-րէն ետք: Կեսար բոլորին հարուածին ոտքի դիմադրեց, սակայն ի վերջոյ Բրուտոսի տեսքը՝ դաշոյնը պարզած, վերջնականապէս զգետնեց զինք:

Արմենակ Եղիայեան
armenag@gmail.com