image

Լեզուական Փեթակ` Պուրճ-Համմուտը (9)

Լեզուական Փեթակ` Պուրճ-Համմուտը  (9)

        Գոյականի հոլովումը

            Ինչպէս կ’ակնկալուէր,  թրքերէնը հոլովառու լեզու է:

            Ան ունի ընդամէնը մէկ ու միասնական  ընդհանրական հոլովում բոլոր հոլովելի բառերու համար անխտիր, ներառեալ անոնց եզակին ու յոգնակին, հոլովում, որուն այլազան մասնիկները կը կցուին հոլովելի բառի անփոփոխ ձեւի աջին:

            Ունի եօթը շատ յստակ զատորոշուած հոլով, այլ խօսքով՝ անոր հոլովներէն ոչ մէկը նուազագոյն շփոթը կը յառաջացնէ ուրիշ հոլովի մը հետ, եւ իր այս  յատկութեամբ ալ  թրքերէնը կը գերազանցէ հնդեւրոպական հին ու նոր բոլոր լեզուները անխտիր, քանի  անոնց բոլորին մէջ առկայ են շփոթելի հոլովներ. թուենք թէկուզ հայերէնի սեռականն ու տրականը, որոնք նոյնաձեւ են  գրաբարի թէ աշխարհաբարի մէջ՝ քաղաքի, հօր, սիրոյ. գրաբարի մէջ գանձու  ձեւը հաւասարապէս սեռական-տրական-գործիական էր:  Շփոթելի անհամար պարագաներ կը ներկայացնէ լատիներէնը, ուր rosae “վարդ” հաւասարապէս սեռական-տրական է, dominō “տէր”՝ տրական ու բացառական  է եւ այլն:

            Կը հոլովուին թրքերէնի  գոյականներն ու դերանունները, թուականները, ածականներն ու  անորոշ դերբայները, ինչպէս նաեւ գոյականաբար գործածուած որեւէ  խօսքի ուրիշ մաս:

            Հոլովական մասնիկները  երկփոփոխ ու քառափոփոխ են[1]: Անոնք, ուրեմն, կ’աւելնան, բացի ուղղականէն,  միւսներուն   ուղիղ՝ անփոփոխ  ձեւին վրայ՝ եզակի թէ յոգնակի:

            Սկսինք երկու գոյականով՝ եզակի ու յոգնակի, մէկը յետնալեզուային`adam/adamlar “մարդ-մարդեր”, իսկ միւսը յառաջնալեզուային՝  göz-gözler “աչք-աչքեր” վերջերով:

                        Ուղղ.    adam              adamlar                       göz                   gözler

                        Հայց.     adam/adam-ı  adamlar/adamlar-ı        göz/gözu          gözler-gözler-i

                        Սեռ.      adam-ın         adamlar-ın                   göz-ün             gözler-in

                        Տրակ.    adama-a         adamlar-a                    göz-e               gözler-e

                        Բաց.      adam-dan      adamlar-dan                göz-den           gözler-den

                        Գործ.     adam-la         adamlar-la                   göz-le              gözler-le

                        Ներգ.    adam-da         adamlar-da                  göz-de             gözler-de

            --Ուղղականը կը համապատասխանէ  բառարանային ուղիղ՝ անփոփոխ ձեւին

            --Ունին երկու հայցական՝ մէկը անորոշ ՝ adam եւ  göz, որ յար եւ նման է ուղղականին. միւսը որոշեալ, ուր նոյն մասնիկը աւելցած է    ı-u-i տարբերակներով՝ հետեւելով  ձայնային ներդաշնակութեան  պահանջներուն: Հայերէնն ալ միշտ ունեցած է անորոշ հայցական՝  «գիրք կարդացի», եւ որոշեալ հայցական՝ «գիրքը կարդացի»: Նոյնը ունէր գրաբարը՝ գիրք եւ զգիրք:  Թրքերէնը յօդ չունի, եւ հայցականի  ձայնաւորը  քառափոփոխ   մասնիկ մըն է, որ կարելի չէ այլ  հոլովի վրայ դնել, մինչ  հայերէնը  ը/ն յօդը ազատօրէն կրնայ դնել որեւէ  հոլովի վրայ:   

            -- Սեռականն ու տրականը  շատ յստակ կը զանազանուին  մէկ կողմէ՝  բոլոր մնացեալ հոլովներէն, միւս կողմէ՝ իրարու միջեւ՝  ın- a,  ün-e, in-e.  այս զանազանութիւնը՝   մեծ գերակայութիւն կու տայ թրքերէն խօսողին, որ  ոչ մէկ շփոթի կը մատնուի, որովհետեւ լեզուն ինք կը սաստէ խօսողը, չի թոյլատրեր, որ  շփոթ յառաջանայ:  

            --Ածանցաւոր  կառոյց է թրքերէնի բացառականը եւս՝ adam-dan. այս մասնիկը երկձեւ է՝ dan/den, կը համապատասխանէ հայերէնի է(ն) հոլովական մասնիկին՝ գիրքէ(ն):

            --Գործիականը կը  կազմէ la  անփոփոխ ածանցով:

            Այս la  մասնիկը խորքին մէջ  ile “հետ ” յետադրութեան ամփոփ ձեւն է, որ ունի գործիականի բացը դարմանելու յատկութիւնը:  Հայերէնի մէջ  ալ գործիականն ու հետ-ը զիրար կը թելադրեն. օրինակ՝ «Ես ընկերներով ճամբորդեցի»/«Ես ընկերներու հետ  ճամբորդեցի»:

            Ile-ն բոլորովին ինկած չէ. երբեմն կ’երեւի բարեհնչական  կարիքով, ինչպէս՝ su>su-ile:

            --Ներգոյականի մասնիկը իր կարգին երկձեւ է՝ da/de: Այս հոլովը ցոյց կու տայ առար-կայի մը մէջը, քովը՝  adam-da/kalbim-de՝ “մարդուն մէջ-քովը/սրտիս մէջ-քովը”:

            Ներգոյականով  օժտուած էր գրաբարն ալ, որ այս հոլովը  կը կազմէր եզակիի մէջ՝ ի աւելցնելով տրականին վրայ՝ ի պարտիզի, իսկ յոգնակիի մէջ՝ ի աւելցնելով հայցականին վրայ՝ ի մատեանս:  Արեւելահայերէնը պահած է զայն  եւ միակերպ   կը կազմէ անոր եզակին ու յոգնակին  ում մասնիկով՝ պարտիզում եւ քաղաքներում:

            Գիտնանք, որ՝

            1. Երբ հոլովելի բառը կը վերջանայ ձայնաւորով մը, այդ պարագային  ձայնաւորով սկսող  մասնիկները կը կցուին   y  ձայնակապի միջնորդութեամբ, որովհետւ թրքերէնը չ’ընդունիր, որ երկու ձայնաւոր յաջորդեն իրարու. օրինակ՝  yara “վէրք”.

                                                yara-y-ı                            yaralar-ı

                                      yara-y-ın                          yaralar-ın

                                      yara-y-a                           yaralar-a

            Ուրեմն՝ այստեղ կը գտնենք որոշեալ հայցականը, սեռականը եւ տրականը, որոնք համապատասխան մասնիկներուն կը կապուին y ձայնապակով՝ մի՛այն եզակիի մէջ, քանի որ յոգնակիի մէջ այդ նոյն մասնիկները իրենցմէ առաջ ունին  lar  յոգնակերտը, որուն կցուելու համար ձայնակապի պէտք չունին:

            Նաեւ՝ su-suyu-suyun-suya-sudan-suile-suda   եւ  sular-suları- suların-sulara-sulardan-sularla-sularda. kapı-kapıyı-kapıyın-kapıya-kapıdan-kapıile-kapıda-kapılar… եւ այլն:

            Այսպիսիներէն ոմանք մի՛այն  սեռականի մէջ n կ’առնեն՝ փոխանակ y առնելու. օրինակ՝ kaya-n-ın, hafta-n-ın, bahçe-n-ın, bu-n-un,

            Յատուկ անուններու սեռականը y  ձայնակապի փոխարէն նմանապէս կ’առնէ ո ձայնակապը՝ ապաթարցով մը հանդերձ. օրինակ՝ Ali > Ali’n-in:

            2. Յատուկ անուններու  բացառականի ու ներգոյականի մասնիկները ապաթարցով մը կը տրոհուին. օրինակ՝ Erdoğan’dan, Babacan’dan, Urfa’da, Samandağ’da եւ այլն:  Երբեմն հասարակ գոյականներու  որոշեալ հայցականի մէջ եւս. օրինակ՝cami “մզկիթ” >  cami’i. նման  պարագային հարկ չ’ըլլար  կիրարկել  y ձայնակապը:

            3. Ըստ ձեւի շփոթելի նոյնանունութիւն կը յառաջացնեն de բացառական մասնիկը եւ de համադասական շաղկապը. օրինակ՝ gözde “աչքին մէջ”  եւ göz de “աչքը եւս”, աչքն ալ. թէեւ առաջինը համադիր կառոյց է, երկրորդը ազատ բառակապակցութիւն է, այսուհանդերձ խօսքի մէջ յաճախ այս զանազանութիւնը աննկատ կը մնայ:

          

Արմենակ Եղիայեան

armenag@gmail.com



[1] Որոշեալ հայցականն ու սեռականը կը հետեւին  ներդաշնակութեան բարդ տարբերակին՝ ı, i, u, ü, իսկ տրականը, բացառականը, գործիականն   ու ներգոյականը պարզ տաբերակին` a,e: