Հնչեակի մը հետքերով (3)

190
09/04/2024

Հնչեակի մը հետքերով (3)

Եւ այսպէս. Ֆելիքս Առվեր անմահութեան արժանացաւ իր մէկ հնչեակով:

Որ բանաստեղծին ողջութեանն իսկ սկսած էր դուրս գալ Ֆրանսայի սահմաններէն ու հետզհետէ գրաւել համայն քաղաքակիրթ աշխարհը: Ան թարգմանուեցաւ գրեթէ բոլոր լեզուներով եւ կազմեց ու կը շարունակէ կազմել զարդը գրական բոլոր ծաղկաքաղերու:

Ֆրանսան արժանին մատուցեց Առվերին՝ յատկացնելով անոր գեղեցիկ շիրիմ մը՝ պապենական քաղաքին մէջ, իսկ անոր փարիզեան բնակարանի պատին ամրացուց անոր ← կիսանդրին ու անունը կրող շքեղ ցուցանակ մը: Արուեստագէտներ այլազան նկարազարդումներով օժտեցին հնչեակին հրատարակութիւնները եւ ծաղկեպսակներով զարդարեցին անոր 14 տողերը:

Կար տակաւին շատ աւելին:

* * *

Առվերի հնչեակը ծնունդ տուաւ ստեղծագործութիւններու երկար շարքի մը՝ ընդհանրապէս հնչեակներ իրենց կարգին, որ ֆրանսացին կը կոչէ pastiches, որ կը թարգմանուի քաղերգ՝ երգերու քաղ, նմանագրութիւն, այսինքն՝ նմանակութեամբ գրուած:

Ասոնք բանաստեծական հետեւողութիւններ (imitation, parodie) էին, որոնք իրենց ունեցած ձեւով, կիրարկած բառերով եւ հետեւած ոճով՝ անուշ ու լեղի մեկնաբանութիւններ ու մանաւանդ պատասխաններ էին,− ընդհանրապէս անստորագիր,− Առվերի հնչեակի առեղծուածին ու յարուցած հարցերուն, եւ որոնց հեղինակները շատ աւելի եղած են կիներ, քան տղամարդիկ: Նաեւ այնպիսիները, որոնք գրուած էին տղամարդու կողմէ՝ կանացի բերնով:

Շատ մեծ է ասոնց թիւը. կը գոհանանք քանի մը յատկանշական նմուշներով:

1. Mon cher, vous m'amusez quand vous faites mystère Կը ծիծաղիմ, բարեկա՛մ, երբ կը քողարկես
De votre immense amour en un moment conçu. Այն սաստիկ սէրն, որ յեղակարծ գերեց քեզ.
Vous êtes bien naïf d'avoir voulu le taire, Մեծ պարզամիտ մ’ես կարծելով` կ’սքողես,
Avant qu'il ne fût né je crois que je l'ai su. Մինչ ան չծնած տեղեկութիւն ունէի ես:

Pouviez-vous, m'adorant, passer inaperçu, Զիս սիրելով կրնայի՞ր դուն մնալ անտես,
Et,vivantp rès de moi,vous sentir solitaire ? Ու առանձին զգալ զքեզ, երբ ինձ մօտ ես.
De vous il dépendait d'être heureux sur la terre: Քու ձեռքդ էր բարեբաստիկ անցընել կեանք,
Il fallait demander et vous auriez reçu. Թէ խնդրէիր՝ կը կատարուէր քու ջերմ փափաք:

Apprenez qu'une femme au cœur épris et tendre Գիտցի՛ր, սիրող կնոջ համար նեղսրտիչ բան
Souffre de suivre ainsi son chemin, sans entendre Է չլսել,− երբ կը քալէ ան իր ճամբան,−
L'ami qu'elle espérait trouver à chaque pas. Խոստովանանք, զոր կ’սպասէ ժամէ ի ժամ:

Forcément au devoir on reste alors fidèle ! Այն ժամանակ միայն կը մնայ ան առաքինի.
J'ai compris, vous voyez, « ces vers tout remplis d'elle». Լա՛ւ հասկցած էի ես քու տարփդ գաղտնի,
C'est vous, mon pauvre ami, qui ne compreniez pas». Չհասկցողն լոկ դո՛ւն էիր, խե՜ղճ բարեկամ:

* * *

2. «Montre enfin au grand jour, loin d’en faire mystère, Ցոյց տուր աշխարհին՝ քողարկելու փոխան,
Ce désir d’être aimé par tout homme conçu ! Սիրոյ տենչն այդ յատուկ ամէն սրտի սիրող,

Mal d’amour, mon chéri, ne devrait pas se taire : Յեղակարծ տարփ մ’այդպէս չպարտի լռել,
Pouvais-je le guérir avant de l’avoir su ? Ինչպէ՞ս բուժէի քեզ՝ անգիտանալով զայն:

Jamais un beau garçon ne passe inaperçu… Աղուոր մանչ մը երբեք չի ձգուիր անտես,
Tu n’es pas né pour vivre et languir solitaire. Դուն ծնած չէիր մենագար հիւծելու,
Viens trouver dans mes bras le bonheur sur la terre, Եկ գրկիս մէջ գտնել երկրային քու բախտ,
Et ne t’en prends qu’à toi si tu n’as rien reçu. Մեղքը քուկդ է, եթէ սէր ստացած չես:

Tu verras que je suis bien faite, ardente et tendre, Պիտի գտնես իմ մէջ սիրտն այն խանդակաթ,
Ni prude, ni bégueule et prête à tout entendre, Պատրաստ հատուցելու քու ամէն խնդրանք,
Sachant par le menu ce que c’est qu’un faux pas. Քաջ գիտակցելով վանել ամէն գայթ:

Elle ne jure point de te rester fidèle, Պիտի չերդնում բնաւ ըլլալ հաւատարիմ
Cette folle amoureuse ! Un jour, tu diras d’elle : Տարփուհին այս խենթ. օր մը պիտ’ըսես.
« Quelle fille c’était ! »… mais ne l’oublieras pas ! » «Ի՜նչ աղջիկ էր ան», − ու յաւէտ զիս յիշես:

* * *

3. «Ami, pourquoi nous dire, avec tant de mystère, Բարեկա՛մ, ինչո՞ւ այսպէս կը տրտնջաս,
Que l'amour éternel en votre âme conçu, Որ սէրդ յաւիտեան՝ ծնած հոգւոյդ մէջ,
Est un mal sans espoir, un secret qu'il faut taire, Ցաւ մ’է յեղակարծ, որ պէտք է սաստել,
Et comment supposer qu'Elle n'en ait rien su ? Եւ ենթադրել թէ իրեն ան մնաց անհաս:

Non, vous ne pouviez point passer inaperçu, Ո՛չ, դուն չէիր կրնար աննշմար անցնիլ
Et vous n'auriez pas dû vous croire solitaire. Ու քեզ զգալ այդպէս համակ մենագար,
Parfois les plus aimés font leur temps sur la terre, Շատ սիրեցեալներ յաճախ են ապրած՝
N'osant rien demander et n'ayant rien reçu. Ոչինչ պահանջելով ու ոչինչ ստացած:

Pourtant Dieu mit en nous un cœur sensible et tendre, Բայց եւ Աստուած օժտած է մեզ սրտով քնքուշ,
Toutes dans le chemin, nous trouvons doux d'entendre Բոլորիս հաճոյ է մեր երթին մէջ լսել
Un murmure d'amour élevé sur nos pas. Սիրոյ քաղցր մրմունջ մեր քայլերուն ընկեր:

Celle qui veut rester à son devoir fidèle Ան որ ցանկայ մնալ հաւատարիմ խոստման,
Est émue en lisant ces vers tout remplis d'elle, Յուզուած է անկասկած տողերէդ այս խելառ,
Elle avait bien compris... mais ne le disait pas. Լիովին հասկցած, բայց եւ անբարբառ:

Ֆելիքս Առվերի շիրիմը

Իտալերէնը քոյր լեզու ըլլալով ֆրանսերէնին՝ կարելի եղած է գրեթէ բառացի հարազատութեամբ թարգմանել Առվերի բնագրի բոլոր նրբութիւնները:

Il sonetto d’amore più popolare del XIX secolo - Parigi Meravigliosa

4. «La mia anima ha suo segreto, la mia vita ha suo mistero :
Un amore eterno in un momento concepito.
Il male è senza speranza, così io l’ho dovuto tacere,
E colei che lo ha fatto non ne ha mai saputo nulla.

Hélas ! Io sarei passato vicino a lei inosservato,
Sempre al suo fianco, e tuttavia solitario,
Ed avrei fino alla fine fatto il mio tempo sulla terra,
Non osando chiedere nulla e non avendo nulla ricevuto.

Per lei, qualsiasi Dio l’abbia fatta dolce e tenera,
Lei farà il suo cammino, distratta e senza sentire
Questo mormorio d’amore che si leva sui suoi passi;

All’austero dovere piamente fedele,
Ella dirà, leggendo questi versi tutti pieni di lei:
«Chi è dunque questa donna?» E non capirà.

Նախորդիւ տեսնուած pastiche-ները գրուած էին կա՛մ կիներու կողմէ, կա՛մ կիներու բերնով, ինչպէս տեսանք իր տեղին: Եղան եւ այնպիսիները, որոնք գրուեցան այրերու կողմէ եւ արական բերնով. ստորեւ թարգմանաբար կու տամ նմուշ մը, որուն հեղինակը կը կոչուի Louis-Honoré Fréchette (1839—1908).

5. Non, non,votre secret n’était pas un mystère. Ո՛չ, ո՛չ, գաղտնիքդ առեղծուած մը չէր,

Cet amour éternel dicrètement conçu, Յաւիտեան սէրդ՝ յեղակարծ ծնած,

Vous avez, ô poète, eu grand tort de le taire: Ի զուր կարծեցիր ծածկել այն մէկէն,

Celle que vous aimiez l’a toujours fort bien su. Զի սիրեցեալդ զայն շատ լաւ գիտէր:

Vous n’avez point passé près d’elle inaperç; Դուն երբեք անտես չանցար իր քովէն,

Votre âme à ses côtés n’était point solitaire; Հոգիդ անոր կից՝ մինակ չէր իսպառ.

Mais vous avez perdu votre temps sur la terre: Բայց ունայնօրէն կեանքդ վատնեցիր,

N’osant rien demander, vous n’avez rien reçu. Հայցուոր անատակ՝ ոչինչ ստացար:

Les femmes ont le cœur aussi subtil que tendre: Կանացի հոգին՝ նրբազգած ու գողտր,

Pas une, soyez sûr, qui marche sans entendre Չ’անտեսեր ոչ մէկ մրմունջ սրտագին,

Le moindre des soupirs exhalés sur ses pas. Որ սիրող սիրտ մը կ’ուղղէ իր անցքին:

Ά l’instinct de leur sexe uniquement fidèles, Իրենց բնազդին միշտ հաւատարիմ՝