9.09c
Երեվան
երք, հկտ 22
Աւելորդաբանութիւն (7)
Նախորդ երկու յօդուածներով տեսանք աւելորդաբար գործածուող ու լեզուն աղարտող այլազան բառեր:
Կը շարունակենք հետեւեալներով.
***Համար
Սա իր կարգին մակաբուծաբար կը մտնէ այնպիսի կառոյցներու մէջ, ուր շատ յաճախ հոլով մը լայնօրէն գոհացուցիչ է:
Համար-ը նմանապէս յետադրութիւն մըն է, որ կը դրուի տրական հոլով ունեցող գոյականներու կամ այլ առարկայանիշ բառերու վրայ. հիմնական դերակատարութիւնը լեզուի մէջ նպատակ ցոյց տալն է. օրինակ՝
--Ան հայրենիքի ազատութեան համար կը պայքարի:
Ի՞նչ նպատակով կը պայքարի,— ազատութեան (հայրենիքի ազատութեան):
Ազատութեան-ը դրուած է տրական հոլով եւ խնդիրն է համար յետադրութեան:
«Ազասութեան համար»՝ ասոնք միասնաբար ցոյց կու տան պայքարիլ բայի նպատակը եւ կը կոչուին «նպատակի պարագայ կը պայքարի ստորոգիչին», այսինքն՝ դիմաւոր բային:
«Կ’ըլլան մարդիկ, որ լացող մը չունին,
Անոր համար նա դրաւ այդ լուսին» (Պ. Դուրեան):
Ըստ վաղամեռիկ բանաստեղծին՝ Աստուած լուսինը դրած է երկինքի վրայ՝ նպատակով մը. որպէսզի ան լայ այն դժբախտներուն համար, որոնք լացող չունին:
Բայց ահա ստորոգիչին նպատակը ցոյց տալու համար միշտ անհրաժեշտ չէ համար կիրարկել. օրինակ՝
--Աղջիկները աղբիւր գացին ջուր բերելու համար:
--Աղջիկները աղբիւր գացին ջուր բերելու:
Բերելու տրական հոլով դերբայը կատարելապէս ի վիճակի է առանձինը ցոյց տալու աղջիկներուն՝ աղբիւր երթալու նպատակը: Բայց ահա մեզմէ շատեր բոլորովին մեքենաբար կ’աւելցնեն համար-ը:
Այնպէս ալ աւելորդ է համար-ը հետեւեալներուն մէջ.
--Քեզ տեսնելու (համար) եկանք:
--Մամաս փուռ գնաց հաց գնելու (համար):
--Քեզի հետ խաղալու (համար)եկայ:
--Ասիկա կրնայ ոմանց համար յաւակնոտ թուիլ («Ազդակ», 29/8/2024):
* * *
Համար-ը նպատակի փոխարէն պատճառ ցոյց կու տայ, երբ անոր կցենք դիմորոշ յօդ մը. հետեւեալները կը պատասխանեն՝ «ի՞նչ պատճառով» հարցումին .
--Շատ ուտելուս համար գիրցայ:
--Շատ գիտնալուդ համա՞ր սխալեցար:
--Դասարանը խանգարելուն համար պատժուեցաւ:
Նաեւ՝ գիտնալնուս համար... չերթալնուդ համար... կոտրելնուն համար...
--Ճիշդը խօսելնուս համար գէշ մարդ եղանք (եղաք, եղան)...
Յաճախ կը պատահի, որ խօսողը կամ գրողը նոյնիսկ ջնջէ համար-ը.
--Շատ կարդալուն՝ աչքերը տկարացուց...
Պարզ է՝ « շատ կարդալուն պատճառով աչքերը տկարացուց»:
Այս պարագային պէտք է անպայման բութ մը դնել դերբային վրայ. այդ բութը ձեւով մը զեղղչուած համար-ը կը փոխարինէ: Արտասանելու առթիւ՝ այդ բութին պէտք է ակնթարթ մը կանգ առնել՝ առանց ձայնը իջեցնելու:
Բաւական դժուար ոճ մըն է այս եւ լեզուական որոշ հմտութիւն կը պահանջէ:
Անշուշտ անյաղթահարելի չէ այդ դժուարութիւնը, եւ որոշ ճիգով կարելի է տիրապետել անոր:
* * *
Այս բոլորը շարադրեցինք արեւմտահայերէնի ծիրէն ներս:
Արեւելահայերէնը ունի իր սահմանափակումները:
Ան չի կրնար դիմորոշ յօդով օժտել անորոշ դերբայը եւ ըսել.
--Աղմկելուս համար պատժուեցայ: ի՞նչ պատճառով...
--Յաաջողելուն համար վարձատրուեցաւ: ի՞նչ պատճառով
Եւ այս վերջինին փոխարէն ու առանց դիմորոշ յօդի կ’ըսէ.
--Յաջողելու համար վարձատրուեցաւ:
Արդ, արեւմտահայ լեզուամտածողութեամբ՝ այս վերջինը ոչ թէ պատճառ, այլ նպատակ ցոյց կու տայ.
—Ի՞նչ նպատակով ան վարձատրուեցաւ:
Յաջողելու նպատակով:
Այսինքն՝ զինք վարձատրեցին՝ յուսալով, որ աւելի ճիգ կը թափէ ու ... կը յաջողի:
Եւ ուրիշ բան չի նշանակեր:
Մինչդեռ արեւելահայուն մտքին մէջ ան կրնայ նշանակել երկու բան.
ա. Ան վարձատրուեցաւ, որպէսզի յաջողի: ի՞նչ նպատակով...
բ. Ան վարձատրուեցաւ, որովհետեւ յաջողեցաւ: ի՞նչ պատճառով
Այլ խօսքով՝ արեւելահայ մտածողութեամբ,— եւ ուրեմն արեւելահայերէն բնագրերու մէջ,— նոյն կառոյցը կրնայ թէ՛ պատճառ ցոյց տալ, թէ՛ նպատակ:
Ես ուղղակի կ’ապշիմ, թէ այս մարդիկ ինչպէ՞ս կը հաղորդակցին ու կը հասկնան զիրար, երբ նոյն խօսքը երկու բոլորովին տարբեր՝ իրարու ներհակ միտքեր կ’արտայատէ:
Եւ այս՝ մեզի համար այլանդակ կիրակութիւնները հիմա ազատօրէն սկսած են սպրդիլ արեւմտահայ թերթերու մէջ: Ստորեւ երեք օրինակ՝
--Նախարարը գոհ էր ընտրութիւնները որոշուած թուականին կատարելու համար:
--Դիւանագէտը մեղադրած է կուսակցութիւնը՝ Ուքրանիոյ աջակցութիւնը խափանելու համար:
--Քաղաքը աղտոտելու համար քաղաքապետարանը աւելի պիտի տուգանէ:
Արմենակ Եղիայեան
armenag@gmail.com
