Հայերէնը կը զուարճանայ (164)

231
05/04/2024

Հայերէնը կը զուարճանայ (164)

1.Շնորհաւորանք

--Կարենալ բայի ճիշդ գործածութիւն. «Իսկ փոխանցել կարենալու համար...» (Վրէժ-Արմէն Արթինեան):

--Ցուցանիշեր եւ ծրագրեր յոգնակիի ճիշդ կիրարկութիւն («Արարատ»):

2.Հետեւեալ երկուքէն ո՞րն է ճիշդը.

--Երէկ ծանր մարտական գործողութիւնները շարունակուեցան:

--Երէկ մարտական ծանր գործողութիւնները շարունակուեցան:

Այլ խօսքով՝

--ինչպէ՞ս շարադասել նոյն գոյականին երկու որոշիչները՝ ծանր եւ մարտական:

* * *

Հայերէնը ունի երկու տեսակ ածական՝

--որակական, օրինակ՝ մեծ-պզտիկ, անուշ-լեղի, երկար-բարակ եւ այլն:

--յարաբերական, օրինակ՝ մարտական, լեռնային, երկաթեայ, ոսկեղէն եւ այլն:

Որակական ածականը օժտուած է մէկ կողմէ հականշային զոյգերով, միւս կողմէ բաղդատութեան աստիճանով. հականշային զոյգերը տրուած են վերը: Ասոնց իւրաքանչիւրը ունի իր բաղդատութեան աստիճանը եւս. օրինակ՝ մեծ-շատ մեծ- մեծագոյն, երկար-աւելի երկար-երկարագոյն եւ այլն:

Յարաբերականները չունին այս յատկութիւնները. օրինակ՝ մարտական ածականը հականիշ չունի, միւս կողմէ չունի բաղդատութեան աստիճաններ եւս. չ’ըսուիր աւելի/նուազ մարտական, ամէնէն մարտական եւ նման բաներ:

Յարաբերական ածականները միշտ բաղադրեալ բառեր են՝ մարտ-ական, լեռն-ա-բնակ, մարդ-ա-սիր-ական եւ այլն: Եւ «յարաբերական» կը կոչուին, որովհետեւ իրենց բնորոշած յատկութիւնը կը յարաբերի որեւէ առարկայի.

--մարդկային կը նշանակէ մարդու նման,

--մարտական կը նշանակէ մարտի յատուկ,

--ոսկեղէն կը նշանակէ ոսկիով շինուած եւ այլն:

3.Երբ նոյն գոյականը կը կրէ որակական եւ յարաբերական ածական մը, ապա նախ կը գրենք յարաբերականը, ապա որակականը, վերջապէս գոյականը. ուրեմն՝

--մայրական քնքուշ սէր,

--հայրենի բարձր լեռներ,

--դաշտային առողջարար կլիմայ,

--երկաթեայ տոկուն դուռ

--մարտական ծանր գործողութիւններ:

4.Որոշիչ-որոշեալ յարաբերութիւնը միշտ այսքան պարզ չէ:

Կրնան ներկայանալ աւելի բարդ պարագաներ, որոնցմէ սերտենք մէկ քանին:

Երբ գոյականը կը կրէ երկու կամ աւելի միատեսակ ածականներ, ապա ասոնք իրարու նախընտրաբար կը շաղկապենք եւ/ու շաղկապով կամ կը տրոհենք ստորակէտով. այսպէս՝

--քնքուշ ու ազնիւ վերաբերում ... քնքուշ, ազնիւ վերաբերում

--ուշիմ ու կիրթ աշակերտ ... ուշիմ, կիրթ աշակերտ

--Անյայտ, անորոշ, անձեւ տենչերով

Կը ձգտի հոգիս հեռո՜ւ, շա՜տ հեռու (Աւ. Իսահակեան):

Այսպէս համադասուող ածականները կը կոչուին «բազմակի որոշիչներ»:

Յարաբերական ածականը կը շարունակէ պահել իր դիրքը. օրինակ՝

--ընկերական քնքուշ ու ազնիւ վերաբերում

--պատանեկան անյայտ, անորոշ, անձեւ տենչերով

Բազմակի կը մնան նոյն՝ քնքուշ-ազնիւ եւ անյայտ-անորոշ-անձեւ ածականները. իսկ ընկերական-ը եւ պատանեկան-ը, իրենց բնոյթին բերումով, մաս չեն կազմեր բազմակի անդամներուն:

Մենք չենք կրնար համադասել ընկերական-ը միւս երկուքէն մէկով. օրինակ՝ լեզուի նրբութեան թափանցողը չ’ըսեր.

--ընկերական եւ քնքուշ վերաբերում

Եւ կամ՝

--ընկերական եւ քնքուշ ու ազնիւ վերաբերում

Այստեղ կայ ոճական թաքուն ու նուրբ խորթութիւն մը, որ անհամադասելի կը դարձնէ զանոնք:

Այդ խորթութիւնը կ’անհետանայ, երբ ընկերական-ին կից եւ շաղկապը վերնայ:

Բազմակի կրնան ըլլալ կարգ մը յարաբերական ածականներ եւս. օրինակ՝

--Այնտեղ կը գտնուէին քարէ, հողէ ու փայտէ տնակներ:

Տնակներ-ը կրնայ ստանալ որակական ածականներ միաժամանակ.

--Այնտեղ կային քարէ, հողէ ու փայտէ անշուք տնակներ:

--Այնտեղ կային քարէ, հողէ ու փայտէ անշուք ու աղքատ տնակներ:

Եթէ ու շաղկապները ջնջենք, փոխարէնը պիտի ստորակէտ դնենք. այսպէս՝

--Այնտեղ կային քարէ, հողէ, փայտէ անշուք, աղքատ տնակներ:

Նկատել, որ բազմակի յարաբերական ածականներուն եւ բազմակի որակական ածականներուն միջեւ ստորակէտ չկար ու չդրինք ալ:

Նման կառոյցներ նկատելը խոր կեդրոնացում կը պահանջէ գրողէն:

* * *

Բերուած բոլոր կառոյցները անխտիր որոշիչ-որոշեալ բառակապակցութիւն են:

Ստորեւ տեսնենք ասոնց յատկացուցիչով օժտումը:

5. Յատկացուցիչ-որոշիչ-որոշեալ բառակապակցութիւն

Երբ որոշիչ-որոշեալ բառակապակցութիւն մը կ’օժտենք սեռական հոլով յատկացուցիչով մը, ապա նախ եւ առաջ կը գրենք այս վերջինը. օրինակ՝

--անոր ընկերական քնքուշ վերաբերումը

--արեւելքի քաղաքական խառնակ վիճակը

Անոր եւ արեւելքի սեռական հոլով յատկացուցիչներ են:

Այս կառոյցին անդամներէն որեւէ մէկը կարելի է բազմացնել առանց արգելքի:

Միւս կողմէ՝ յատկացուցիչը իր կարգին կրնայ ունենալ իր որոշիչը եւ կամ յատկացուցիչը. օրինակ՝

--փոքր եղբօրս պատանեկան անորոշ տենչերը

--Թորոսին փոքր եղբօր պատանեկան անորոշ տենչերը

Նկատենք, որ այս կառոյցները որեւէ կէտադրական նշան չառին:

Մէկէն մէկը օժտենք բազմակի անդամներով.

-- Թորոսին փոքր եղբօր պատանեկան անորոշ եւ անձեւ տենչերը

-- Թորոսին փոքր եղբօր պատանեկան անորոշ, անձեւ եւ անյայտ տենչերը

Մրցոյթ 161.

***Փորձէ՛ իմաստակիր նախադասութեան մը վերածել հետեւեալը:

Ուշադրութի՛ւն. ոչ մէկ բառ պիտի փոխուի:

---Պաքու Եւրոպական Միութեան դեսպսնը կողմնակալ կը նկատէ:

---Այս հարցի կարգադրութիւնը պէտք չէ ձգձգուի:

---Ան այդ հաւատքը դարձուց իր կեանքին իմաստը:

***Կէտերուն տեղ՝ ա՞յլ, թէ՞ այլեւ կը դնես:

---Իր օրով ծաղկեցաւ ոչ միայն Հայ եկեղեցին, այլ ողջ համայնքը ապրեցաւ ոսկեդարեան փառքով:

***Դուն ինչպէ՞ս կը շարադրէիէր «Ազդակ»-ի հետեւեալ գոհարը.

---«Խորհրդարանը պիտի չկարենայ հանրապետութեան նախագահ ընտրել առանց երկխօսութեան:

(Խորհրդարանը հանրապետութեան նախագահ կրնայ ընտրել միայն երկխօսութեամբ):

Ճիշդ պատասխանած են՝ Լիւսի Տէօքմեճեան (8), Գէորգ Եազըճեան (9), Ցոլակ Ապտալեան (6), Շաքէ Մանկասարեան-Գրոկան (8), Համբարձում Յարթունեան (9), Գեղամ Խաչատրեան (8),Պերճ Տէր Սահակեան (10), Եփրեմ Թոքճեան (8):

Մրցոյթ 162.

***Կէտերը փոխարինէ՛ շնորհիւ կամ հետեւանքով բառերէն մէկով:

---Ձմռան յորդ անձրեւներուն . . . . . . . . . . առատ բերք ունեցանք ամառը:

---Ձմռան յորդ անձրեւներուն . . . . . . . . . . քանդուեցան կարգ մը կամուրջներ:

***Բառ մը իր տեղը չէ. ուղղէ՛ անոր դիրքը.

---Նաեւ անոնք պայթեցուցին քարայրի մը հիւսիսարեւելեան մուտքը:

***Կայ անյարմար բառ մը. գտի՛ր ու փոխարինէ՛ զայն մէկ ուրիշով:

---Թշնամի ուժերը վիրաւորեցին զայն եւ ձգեցին որ մէկ ժամ արիւնահոսի:

***Վերաշարադասէ՛ ու վերաշեշտէ՛ հետեւեալը.

---Սեղմե՛լ միայն անոր ձեռքը, որ կը ճանչնայ մեր անկախութիւնը:

***Դուն ինչպէ՞ս կը շարադրէիր «Արարատ»-ի հետեւեալ գոհարը.

---Թրամփի քայլերէն մէկը պիտի ըլլայ սահմանին փակումը, քայլերէն մէկը պիտի ըլլայ նաեւ պատանդներու արձակումը (13/3/2024, էջ 1):