1.09c
Երեվան
երկ, դկտ 23
Երեւանի մէջ լոյս տեսած է պէյրութահայ պատմաբան Երուանդ Փամպուքեանի նոր հատորը՝ «Ազգային հերոս Անդրանիկի անտիպ նամակները» ընդհանուր խորագրով։
Այս մասին «Արեւելք» տեղեկութիւն ստացաւ Պէյրութի «Ազդակ»էն, որ այս առթիւ մասնաւորապէս կը գրէ՝
Լոյս տեսաւ վաստակաշատ պատմաբան Երուանդ Փամպուքեանի «Ազգային հերոս Անդրանիկի անտիպ նամակները» փաստաթուղթերու ու նիւթերու ժողովածուն` իբրեւ «Վէմ մատենաշար»-ի 8-րդ հատոր:252 էջերէ բաղկացած այս հատորը կը ներառէ ազգային հերոսի 1901-1914 թուականներուն նամակներն ու գրութիւնները, որոնք կը պահուին ՀՅԴ Կեդրոնական արխիւին մէջ: Յառաջաբանին հեղինակն է պատմական գիտութիւններու դոկտոր Ամատունի Վիրաբեանը:
Ստորեւ` ժողովածուին յառաջաբանը:
Առաջաբան
Ազգային հերոս Անդրանիկ Թորոսի Օզանեանը մեր նոր պատմութեան փառքի պսակը կազմող այն բացառիկ անհատականութիւններից է, որի անունը դեռեւս իր կենդանութեան օրօք ձեռք է բերել լայն ճանաչում ու ժողովրդականութիւն: Անդրանիկի հանդէպ պաշտամունքի աստիճանի հասնող սէրն ու յարգանքն արտայայտուել է նրան «Լեռնային արծիւ», «Հայկական Գարիբալդի» անուանելով ու բազմաթիւ յուզառատ երգեր յօրինելով:
Իրենց հերթին` ժամանակակիցներն արձանագրել են Անդրանիկի անսահման սէրը դէպի հարազատ ժողովուրդը, նրա հոգատարութիւնը եւ յարգանքը իր զինուորներին նկատմամբ, անկեղծութիւնն ու անբասիր վարքը, արտակարգ զսպուածութիւնը անձնական կեանքում, ցանկացած մարտի հետ կապուած բոլոր անհրաժեշտ մանրուքների նախատեսումը, ամուր, գիտակցական կարգապահութիւնը, անկեղծութիւնը, անբասիր վարքը, եւ վերջապէս` անձնական քաջութիւնը:
Դա է պատճառը, որ Անդրանիկի կեանքի եւ գործունէութեան մասին վերջին հարիւրամեակում ստեղծուել են յուշագրութիւններ, փաստաթղթերի ժողովածուներ, հսկայածաւալ ուսումնասիրութիւններ ու կարծես թէ չկայ նրա կեանքին առնչուող ոչ մի անյայտ էջ: Բայց ընթերցողի դատին ներկայացուող Երուանդ Փամպուքեանի հերթական աշխատասիրութիւնից պարզւում է, որ նման էջերը բազմաթիւ են, քանզի մինչ օրս չեն տպագրուել ՀՅ Դաշնակցութեան Կենտրոնական արխիւում պահուող Անդրանիկի ինքնատիպ նամակներն ու գրութիւնները: Ուստի ներկայ ժողովածուն, որը կազմել է ՀՅԴ արխիւների անխոնջ ուսումնասիրող Երուանդ Փամպուքեանը, լրացնում ու ամբողջացնում է Անդրանիկի մասին մինչ օրս առկայ վաւերագրերը:
Ժողովածուում հրապարակուող առաջին նամակները գրուել են Անդրանիկի կենսագրութեան ամենափայլուն դրուագներից մէկի` Տարօնի 1901 թ. հերոսական կռիւների նախօրէին, որոնք պսակուեցին Մշոյ Առաքելոց վանքի պաշտպանութեամբ: Այդ կռուի նախապատրաստման եւ ապա վանքի պաշտպանութեան շրջանին վերաբերող նիւթերին յաջորդում է Սասունի 1904 թ. հերոսական ապստամբութեան մասին պատմող ամփոփ օրագրութիւնը: Այնուհետեւ հետագայ ծանօթ անցքներն են` Ախլաթով անցում դէպի Աղթամար, ապա Վան: Իսկ 1905 թ. նամակները հիմնականում պատմում են այն ջանքերի մասին, որ «Պարոյր» ծածկանունի տակ թաքնուած Անդրանիկը գործադրում էր Եւրոպայում զէնք գնելու եւ հայ-թաթարական բախումների ասպարէզ դարձած Կովկաս առաքելու ուղղութեամբ: Սակայն նրան անհանգստացնում էր այն իրողութիւնը, որ ուշադրութիւնը կենտրոնացնելով Կովկասի անցքերին, մոռացութեան է տրւում Երկիրը. «Ինձ այնպէս կ՛երեւի, որ Կովկասի այս դժբախտութեան համար շատ ընկերներ գլուխնին կորսնցուցին եւ Երկիրը մտքերնին անգամ պիտի չբերեն: Մենք գալ տարուայ համար ոչ մի պատրաստութիւն չունինք: Եթէ այսպէս անհոգութեան տանք, Երկիր գտնուած[ն] ալ ձեռքերնուս կը կորսնցնենք» (1):
Անդրանիկի նամակների երկրորդ մասը գրուած է հիմնականում Պուլկարիայից, սկսած 1906 թ. մայիսից մինչեւ 1914 թ., ուր գրեթէ մէկ տասնամեակ պիտի բնակուէր Անդրանիկը: Այստեղից ընկերներին գրած նամակներում կը շօշափուին այնպիսի կարեւոր խնդիրներ, ինչպիսիք էին` զինական գնումները, Պուլկարիայի մէջ հաստատուելիք ՀՅԴ Զինուորական վարժարանը, հայ եւ մակեդոնացի յեղափոխականների միջեւ գործակցութեան սերտացումը եւ այլն: 1907 թ. նա մասնակցում է Հայ յեղափոխական դաշնակցութեան 4-րդ Ընդհանուր ժողովին, որը ընթացաւ Վիեննայում եւ տեւեց երկուսուկէս ամիս: Դրանից յետոյ մեկնում է Հունգարիայի (ներկայումս` Սլովաքիայի) Պիշտիան առողջարան` յօդացաւերը բուժելու, ուստի եւ այդտեղից տարբեր հասցէներով նամակների մի ամբողջ փաթեթ է յղում իր ընկերներին: Դրանցում շօշափւում էր բուժման համար դրամի անբաւարարութիւնը, որը իրեն շատ էր նեղում` վաճառականի կեղծ անձնագրով ներկայանայու համար. «Դրամը չուշացնէք. ամէն շաբաթ կը վճարենք. չունենամ դրամ` ուզեն, խայտառակութիւն ամենեցուն կը լինի, որովհետեւ վաճառական կը ճանչնան» (2):
Դրանից յետոյ` 1908 թ. հոկտեմբեր-նոյեմբեր, Ֆրանսա, Փարիզ, կրկին զէնքի գնումներ, հաշուետուութիւններ ծախսած գումարների եւ զէնքի ուղարկման ուղիների մասին: Անդրանիկը դժգոհում էր որ օտար լեզու չգիտի. «Դժբախտաբար լեզու չեմ գիտեր. եթէ ոչ այս զինական գործի մէջ շատ յաջողութիւն կ՛ունենայի» (3), ու կրկին յիշեցնում էր գումարի անբաւարարութիւնը. «Ահաւասիկ այսօրուայ ձեր փող չունենալը, նոյնպէս անախորժ ու զիս Փարիզի փողոցներումը` քաղցած կը թողու: Ես լաւ գիտեմ ունենալնիդ ու չունենալնիդ. անօթի մնալու ալ վարժ եմ կանուխէն: Սրանից վերջ այլեւս ձրիակերութիւն չեմ ըներ, թէկուզ անօթի սատկիմ:… Գիտցէք, որ կամքի ստրուկ չեմ ու չեմ ալ լինելու» (4):
1910 թ. յունուար-մարտ, Փարիզ, Մանչեսթըր, առողջական խնդիրներ. «Առողջութիւնս լաւ չէ. ոտքիս ցաւով Մանչեսթըր պառկեցայ մի ամիս» (5), գումարի անբաւարարութիւն. «Ես կազմակերպութիւնից 14 ամիս է, որ մի կոպեկ չեմ ստացած իմ ապրուստի համար:… Ինձ համար մահ է, որ ես սրանից վերջ հարուստ դասակարգի դիմեմ ու նիւթական օգնութիւն խնդրեմ…» (6):
1910 թ. Վառնա, հանգանակութիւն Մուշի եւ Սասունի համար, հանգանակած գումարների մասին հաշուետուութիւններ:
1911-1912 թթ. անվստահութիւն երիտթուրքական «յեղափոխութեան» նկատմամբ. «Ես ո՜ւր, օսմանեան փառլամենթի անդամ ըլլալը ո՜ւր: Այդ ոճրագործներու վոհմակները, որոնք հոդ նստած են, ես անոնց չեմ հաւատար եւ երկրորդ, որ իմ գործս չէ հոդ գալ եւ այդ աթոռին վրայ նստիլ»: Ապա յայտնում է իր երազանքի մասին. «Ես կը փափաքիմ, որ օր մը պատուով մեռնիմ: Ո՛չ այդ աթոռը, ո՛չ այդ պաշտօնը եւ ո՛չ ալ յիսուն օսմանեան ոսկի ամսականը կ՛ուզեմ: Զիս հանգիստ ձգեցէք իմ պուլկարական համեստ հիւղակին մէջ» (7):
Անդրանիկի նամակները պարունակում են նաեւ հարուստ նիւթեր առօրեայ կեանքի պատմութեան վերաբերեալ, պատկերացում են տալիս այն մասին, թէ ինչպէ՛ս են ապրել Օսմանեան կայսրութեան դէմ պայքարի ելած մարդիկ, թէ ի՛նչն է յուզել ռազմական գործողութիւնների թատերաբեմում գտնուող հայ ֆիդայիին:
Սոյն ժողովածուի գիտական եւ ճանաչողական լուրջ արժանիքներից մէկն էլ Երուանդ Փամպուքեանի աշխատասիրութեամբ կազմուած մանրակրկիտ բացատրութիւններն ու ծանօթագրութիւններն են, որոնք կենարար արիւն են հաղորդում յաճախ անխօս փաստաթղթերին` դրանք դարձնելով հասկանալի եւ անփոխարինելի սկզբնաղբիւր հայոց պատմութեան համար:
Անդրանիկի նամակների սոյն ժողովածուին մէջ ներառուած փաստաթղթերը նոր սկզբնաղբիւրներ են, որ առաջին անգամ են մտցւում գիտական շրջանառութեան մէջ: Դրանց արժէքը մեծանում է նաեւ այն պատճառով, որ Երուանդ Փամպուքեանի կողմից հրատարակուող վաւերագրերը բացայայտում են մեր ժողովրդի համար շրջադարձային ժամանակաշրջանի` 20-րդ դարի սկզբի բազմաթիւ հարցականներով ու վիճելի հարցերով լի պատմութեան խորը ծալքերը: Ուստի ընթերցողի դատին ներկայացուող Երուանդ Փամպուքեանի հերթական աշխատասիրութիւնը նոր խօսք է ու լուրջ աւանդ` հայոց պատմութեան ուսումնասիրութեան գործում:
ԱՄԱՏՈՒՆԻ ՎԻՐԱԲԵԱՆ
Պատմական գիտութիւնների դոկտոր
1.- Տե՛ս սոյն ժողովածուն, էջ 66:
2.- Տե՛ս սոյն ժողովածուն, էջ 121:
3.- Տե՛ս սոյն ժողովածուն, էջ 141:
4.- Տե՛ս սոյն ժողովածուն, էջ 152:
5.- Տե՛ս սոյն ժողովածուն, էջ 178:
6.- Նոյն տեղում:
7.- Տե՛ս սոյն ժողովածուն, էջ 189:
