image

Լեզուական Փեթակ՝ Պուրճ Համմուտը (8)

Լեզուական Փեթակ՝ Պուրճ Համմուտը (8)

          Մեր նախորդ յօդուածով թրքերէնի ձայնաւորները բաժնեցինք  ըստ՝

            ա) յետնալեզուայիններու՝ a, ı, o, u    

            բ)  յառաջնալեզուայիններու՝ e, i,  ö,  ü,

որոնց հիմամբ  կը կայանար բառերու ,−եւ մի՛այն բառերու,− ձայնային ներդաշնակութիւնը:

            Ստորեւ պիտի սերտենք բառերու վրայ աւելցող ածանցներու ձայնային ներդաշնա-կութեան օրէնքները: Առ այս պէտք է գիտնանք, որ ունինք ածանցի երեք տեսակ.

1.       Ածանցներ, որոնք մի՛այն երկու փոփոխութիւն կրնան կրել՝ երկփոփոխներ:

Ասոնք կը կոչուին «պարզ ներդաշնակութեան ածանցներ» (harmonie simple)

2.       Ածանցներ, որոնք կրնան չորս փոփոխութիւն կրել՝ քառափոփոխներ:

Ասոնք կը կոչուին «բարդ ներդաշնակութեան ածանցներ» (harmonie complexe):

3.       Ածանցներ, որոնք անփոփոխ են:

                                                            *    *    *

            1.   Առաջինին տիպարն է յոգնակերտ ler/lar  երկփոփոխ մասնիկը:

            Երբ բառը կը վերջանայ  յետնալեզուայինով,  կցուող ածանցը կը կրէ  a  ձայնաւորը, իսկ երբ բառը  կը վերջանայ յառաջնալեզուայինով, ան  կը կրէ e ձայնաւորը. օրինակ՝

            ա. daş >daşlar        bacı >bacılar          dost >dostlar           kuzu  >kuzular      

            բ.  ev  >evler          diş   >dişler               döş  >döşler           sürü    >sürüler            

            Այս կանոնը անշեղօրէն  ի զօրու է թրքերէնի   բոլոր գոյականներուն՝ բնիկ թէ փոխառեալ. օրինակ՝  hüner-hünerler (ձիրք՝ պարսկ.), kitap-kitaplar (գիրք`արաբ.), kafes-kafesler (վանդակ՝ արաբ.), abone-aboneler (բաժանորդ՝ ֆրանս.),  baston-bastonlar (գաւազան՝ ֆրանս.), topaz-topazlar (տպազիոն՝ յունարէն), kahve-kahveler (սուրճ՝ միջազգային) եւ այլն:  

            Ուրեմն նկատել ի է, որ խաղը վարողը  կցուող մասնիկին մի՛այն ձայնաւորն է, մինչ բաղաձայնները որեւէ դերակատարութիւն չունին:

            Ուրեմն խօսողը կամ գրողը պարտի ի մտի ունենալ,  թէ ո՞ր խումբին կը պատկանի իր կիրարկած բառին վերջին  ձայնաւորը, որպէսզի ըստ այնմ կցէ   lar կամ  ler. այս որոշումը զինք կը դնէ 2x2=4  ընտրութեան առջեւ:

            2. Երկրորդին համար կրնանք ընտրել mı “մը” հարցական շատ ծանօթ բառ-մասնիկը, որ  լայն կիրարկութիւն ունի ժողովրդախօսակցական  հայերէնի մէջ եւս. օրինակ՝  գացի՞ր մը, կերածդ հա՞ց է մը. անշուշտ հայերէնի մէջ ան անփոփոխ կը կիրարկուի, մինչ թրքերէնի մէջ կը կրէ չորս փոփոխութիւն՝ հետեւեալ հերթականութեամբ.     

            Baş mı       kapı mı       diz mi       kalem mi       kol mu       suç mu       gül       göl    

            Ուրեմն բարդ ներդաշնակութեան  ծիրէն ներս ածանցներու չորս տարբերակները կը կրեն  ı, i, u, ü ձայնաւորները՝ հետեւեալ  ներբաշխումով.

                        a, ı > ı               i, e > i               օ, u > u               ü, ö > ü

              Այս հաշուով՝ իւրքանչիւր քառափոփոխ ածանց կամ մասնիկ խօսողը կը դնէ 4x2=8  ընտրութեան առջեւ. ուրեմն եթէ բառի մը վրայ պիտի աւելնայ ածանց մը եւ յոգնակերտ մը, խօսողը կամ գրողը պարտի 16 ընտրութիւն կատարել, չմոռնանք... մէկ բառի համար:     

              Գիտնանք նաեւ, որ ամէն ձայնաւոր կրնայ ինքնիրեն յաջորդել՝ բացի ինչպէս ըսինք՝ օ, ö-էն. այս  երկուքով աւարտող բառերը կ’առնեն   u, ü   ձայնաւորները կրող ածանց, ինչպէս կը տեսնենք բերուած օրինակներուն մէջ:                            

            Ահա այս երկու օրէնքներով կը տնտեսուի թրքերէնի  մասնիկներու եւ  ածանցներու  խայտաբղէտ տեսականին: Նկատենք, որ ան նախածանցէ զուրկ է: 

Ամփոփիչ տախտակ ձայնաւորներու ներդաշնակութեան

պարզ(1) եւ բարդ(2) կաղապարներու հերթականութեան

                                       1)         a,ı,o,u              >                      a

                                                e,i,ö,ü              >                      e

                                    2)         a,ı                    >                      ı          

                                                i,e                    >                      i          

                                                o,u                   >                      u

                                                ö,ü                   >                      ü                                 

            Այնուհետեւ աւելցող իւրաքանչիւր մասնիկ  խօսողն ու գրողը  պիտի դնէ նորանոր ընտրութիւններու առջեւ: Նախաճաշակ մը կազմելու համար տեսնենք  երկրորդ ածանցումի օրինակ մը: Առ այս նախ առնենք “լը” ածանցը, որ կը նշանակէ  բան մը  կրող, բանով մը օժտուած, տեղ մը ապրող/բնակող. ան  ենթադրաբար պիտի հետեւի    ածանցի բարդ ներդաշնակութեան   կաղապարին.

            kaşlı            kapı         dişli          cemli        kollu      suçlu             gül        köy[1]             Նկատելի է, որ ներդաշնակումը անշեղ նոյնն է  ածանցի կաղապարին հետ:                    Հիմա յոգնականացնենք ասոնք. կ’ակնկալուի, որ անոնք հետեւին վերը տեսնուած  պարզ ներդաշնակումի  կաղապարին՝ ler/lar.                  

              kaşlılar[2]   kapılılar  dişliler    cemliler     kollular   suçlular   güllüler   köylüler  

            Այստեղ եւս որեւէ շեղում չկայ, ներդաշնակութիւնը կատարեալ է եւ բոլորովին համապատասխան՝ մեր ակնկալութեան:   

             Կցենք երրորդ ածանց մը՝ da, որ  ցոյց կու տայ բանի  մը գտնուած կամ պարփակուած   տեղը. kaş-lı-lar-da` «յօնքաւորներուն մէջ, քովը».      

             kaşlılarda    kapılılarda    dişlilerde    cemlilerde     kollularda     suçlularda  güllülerde    köylülerde

            --Կցենք չորրորդ ածանց մը՝  ki, որ կը նշանակէ գտնուող, առկայ` köy-lü-ler-de-ki՝ գիւղացիներուն մէջ գտնուող մէկ   առարկան՝ անձ, իր, երեւոյթ եւ այլն:

             --Կրնանք սա եւս յոգնականանցնել՝ köy-lü-ler-de-ki-ler (կ’ակնարկուի գիւղացիներուն մէջ գտնուած մէկէ աւելի առարկաներու), սապիսի բան մը՝  գիւղ-ացի-ներ-ուն-ներ-ը:

            Նկատենք, որ այս կառոյցը  օժտուած է երկու  յոգնակերտ մասնիկով՝ ler. առաջինը կը յոգնականացնէ գիւղացին, երկրորդը՝ անոր ունեցածը: Եւ հայերէնը յաջողած է գրեթէ տառացի վերարտադրել զայն՝ իր կարգին բովանդակաելով երկու յոգնակերտ՝ ներ, այլ խօսքով՝ ցոյց տուած է թրքերէնին հետ մրցող կամ  համազօր կցականութիւն մը, որուն ոչ մէկ հնդեւրոպական լեզու կրնայ յաւակնիլ:  

            3.Անփոփոխ ածանցներու մասին, ինչպէս՝  ken, ki, ile,  iyor եւ այլն, ըսելիք մասնաւոր բան չունինք. ասոնք կրնան անփոփոխ յաջորդել բոլոր ձայնաւորներուն:

            armenag@gmail.com                                                                                    Արմենակ Եղիայեան

                  Այս  գեղեցիկ  նկարը տրամադրած է Վարդան Թաշճեանը:     

                  Թրքերէնին տեղը աջ ստորոտն  է, ուրալական լեզունրուն մէջ:



[1] Յօնքաւոր, դուռաւոր, ատամնաւոր, ապակեպատ, թեւաւոր, յանցաւոր, վարդաշատ, գիւղացի:

[2] Յօնքաւորներ... եւ այլն: