9.09c
Երեվան
շբթ, ապր 05
«Մեսրոպ Մաշտոց» Մատենադարանի խոշորագոյն նուիրատուներուն մէջ առանձնակի երախտիքով կը նշուի կեսարացի Յարութիւն Հազարեանի անունը: Այդ անուան հետ սերտ առընչուած է հայկական մշակոյթի գանձերու հայրենադարձութեան շարժումը, որ սկիզբ առած է անցեալ դարու կէսերուն եւ կը շարունակուի մինչ այսօր:
Յարութիւն Հազարեանի աստղաբաշխական նուիրատուութիւնը՝ «Մասրոպ Մաշտոց» Մատենադարանին, հիմք դարձաւ, որ ուրիշ բարերարներ, հաւաքորդներ, պարզապէս հայրենասէրներ, աշխարհի զանազան երկիրներէ գնեն արժէքաւոր մատեաններ, վաւերագիրներ եւ զանոնք նուիրաբերեն Հայաստանին, կամ ալ իրենց ընտանեկան ժառանգութեան մէջ պահուող մատեանները պարզապէս պահ տան Մատենադարանին:
Այժմ «Մեսրոպ Մաշտոց» Մատենադարանին մէջ Յարութիւն Հազարեանի ընծայաբերած բացառիկ մատեանները, ի թիւս այլ նուիրաբերուած մատեաններու, կը ցուցադրուին՝ «Նուիրական անուններ․ մատեաններու տունդարձը» խորագրով ցուցհանդէսով։ Այդ ցուցահանդէսը տուրք է բոլոր անցեալի ու նաեւ՝ ապագայի բարերարներուն եւ ցուցահանդէսը մշտական դարձնելով՝ Մատենադարանի ղեկավարութիւնը նպատակ ունի բարերարութիւնը դարձնել Մատենադարանի տեղեկատուական քաղաքականութեան առանցքը:
Անցեալ դարու 20-ական թուականներէն Տ. Գարեգին Արք. Յովսէփեանի յորդորով նիւեորքաբնակ Յարութիւն Հազարեան սկսած է հաւաքել հայկական մշակոյթի՝ աշխարհով մեկ ցրուած մասունքները: Հազարեան համոզուած էր, որ այդ արժէքներու վերջնական հաւաքատեղին մայր հայրենիքն է, վստահ էր, որ միայն հայրենիքի մէջ անոնք ապահով հանգրուան կը գտնեն եւ մանրամասն կ՚ուսումնասիրուին:
Ան ըսած է. «Ես հայ եմ եւ հպարտ կը զգամ թիւով փոքր, իսկ մշակոյթով բարձր ազգի մը զաւակ ըլլալով: Ինծի համար հնար չէ արուեստի գործերու քովէն անցնիլ անտարբեր՝ առանց խանդավառուելու եւ յուզուելու: Ջանացեր ենք զանոնք պաշտպանել մեր տաքուկ մէկ անկիւնը եւ մեր չնչին կարողութեամբ աշխատեր ենք, որքան որ կարելի է, փրկել զանոնք կորուստէ: Ցաւս այն է, որ ասկէ աւելի չեմ կրցած հաւաքել…»:
Յարութիւն Հազարեանի մասին սովորաբար կ՚ըսուի, որ նիւեորքաբնակ էր, մինչդեռ ան Նիւ Եորք գացած էր պատմական Կեսարիայէն, ուր ծնած է: Անոր ծննդեան թուականը իր կենսագրութեան մէջ միշտ նոյնը չի նշուիր: Մատենադարանը, իբրեւ իր խոշոր նուիրատու, Հազարեանի ծննդեան թուական նշած է 1895 թուականը, իսկ երկու հնագոյն աղբիւրներու մէջ նշուած է, որ ան ծնած է 1887-ին կամ՝ 1881-ին: Ստոյգ է, սակայն, Հազարեանի ծննդավայրը՝ Կեսարիա:
1917 թուականին ան առեւտրական գործով մեկնած է Ամերիկայի Միացեալ Նահանգներ, մինչեւ իր կեանքին վերջը ապրած Նիւ Եորք, ուր ալ զբաղած է արուեստի գլուխ գործոցներ հաւաքելով։ Ասիկա դարձած է իր կեանքին գործը եւ տարիներու ընթացքին կազմած է հայ եւ օտար նկարիչներու գործերու, հին դրամներու, իրերու, ձեռագիրներու մեծ ու արժէքաւոր հաւաքածոյ։ Հազարեանի հաւաքածոն նշանաւոր էր ինչպէս ԱՄՆ-ի մէջ, այնպէս ալ այլ երկիրներու ուսումնասիրողներու ուշադրութեան արժանացած էր:
ԱՄՆ-ի մէջ 1980-ականներուն կը ցուցադրուէին Արթինա եւ Յարութիւն Հազարեանի հաւաքածոյէն բացառիկ գործեր, մանաւանդ՝ Կուտինայի յախճապակի, որու բազում բնօրինակներ Հազարեան ձեռք բերած է տարիներու ընթացքին եւ կազմած կուտինացի վարպետներու՝ ամերիկեան մեծագոյն հաւաքածոներէն մէկը:
Իր հաւաքածոյի մէջ կային նաեւ 15-16-րդ դարերու իտալացի ականաւոր արուեստագէտներու, ֆրանսական դասական նկարիչներու գործեր, Տիգրան Մեծի եւ Կիլիկեան հայ թագաւորներու դրամներ, Այվազովսքիի, Փանոս Թէրլէմէզեանի եւ ուրիշ հայ նկարիչներու աշխատանքներ:
Իր արուեստի հաւաքածոյէն ընտիր նմոյշներ ան նուիրած է ո՛չ միայն Մատենադարանին, այլեւ՝ Հայաստանի Ազգային պատկերասրահին, Մայր Աթոռ Սուրբ Էջմիածնին, բազմաթիւ իրեր ղրկելով Հայաստան, իսկ բազմաթիւներ ալ ինք անձամբ տարած է Հայաստան եւ ընծայած: Հայաստանի Ազգային պատկերասրահին ան նուիրած է Վանօ Խոջաբէկեանի երեսունհինգ մատիտանկար եւ այլ աշխատանքներ:
Մասնագէտներ, ուսումնասիրելով Հազարեանի մանաւանդ ձեռագրական հաւաքածոն, նկատած են, որ անոր ուշադրութեան կեդրոնը հիմնականը եղած են միջնադարեան ձեռագիրները: Իր երկարամեայ կեանքի ընթացքին ան կարողացած է կորուստէ փրկել հարիւրաւոր հայերէն եւ օտարալեզու ձեռագիրներ:
Այսպիսով, Հազարեան Երեւան ղրկած է արեւելեան լեզուներով՝ արաբերէն, պարսկերեն, թրքերէն, հինտու, սանսկրիտ, եթովպերէն 300 արժէքաւոր ձեռագիր, հայերէն եւ վրացերէն հնագոյն ձեռագիրներու 24 պատառիկ, իսկ, երբ զինք 1969 թուականին հրաւիրած են մասնակցելու Յովհաննէս Թումանեանի ծննդեան հարիւրամեակի հանդիսութիւններուն, իր հետ բերած է 13-14-րդ դարերու հայերէն երեք ձեռագիր, որոնցմէ մէկը պատկերազարդուած է Սարգիս Պիծակի մանրանկարներով:
Անվերապահ կերպով կարելի է ըսել, որ հայ միջնադարագիտութիւնը զարգացած է մեծ մասամբ Հազարեանի այս նուիրատուութեան շնորհիւ:
1979 թուականին, կրկին այցելելով Հայաստան, Հազարեան հինգ ձեռագիր եւս անձամբ յանձնած է Մատենադարանին:
Պէտք է նշել նաեւ, որ Հազարեան իր հաւաքածոն ամբողջութեամբ չէ նուիրած Հայաստանին: Իր մահէն ետք հաւաքածոյէն մաս մը վաճառուած է՝ հաւանաբար ժառանգներու կողմէ: Ըստ ձեռագրագէտ, պատմաբան Գէորգ Տէր-Վարդանեանի, 1985 թուականի նոյեմբերի 26-ին Լոնտոնի «Սոթպի՚զ» ընկերութիւնը աճուրդի հանած է «Արեւմտեան ձեռագիրներ եւ մանրանկարներ» խորագրով Հազարեանի ձեռագրական հաւաքածոյի քառասուն կտոր: Բայց եւ այնպէս, Հայոց Մատենադարանին կատարուած անոր նուիրատուութիւնը քանակի եւ որակի առումով ամենահարուստն է Մատենադարանի նուիրատուութիւններու պատմութեան մէջ: Իր նուիրատուութիւնները Հայաստանին Յարութիւն Հազարեան կատարած է 1963-1979 թուականներուն:
Կեսարացի այս բարերարը մահացած է 1981 թուականին՝ Նիւ Եորք: Նիւ Եորքը անոր համար եղած է Կեսարիայէն յետոյ երկրորդ կարեւոր քաղաքը, որ մեծ ազդեցութիւն ձգած է իր վրայ: Այնտեղ ան զբաղած է մուշտակի առեւտուրով: Աշխատանքին եւ հաւաքորդութեան զուգընթաց՝ գործունեայ մասնակցութիւն ունեցած է ամերիկահայ հասարակական կեանքին՝ հայեացքը շեշտակի յառած դէպի հայրենիքը, որ եղած է իր ոգեշնչումներուն, յաջողութիւններուն աղբիւրը: Ան ուրախութիւն ապրած է, որ ինքն ալ իր նպաստը բերած է Հայաստանի մշակոյթի, գիտութեան վերելքին: Հայրենասիրութեան առաջին սերմերը Յարութիւն Հազարեան ստացած է հայրենի Կեսարիոյ լաւագոյն վարժարաններէն մէկուն մէջ՝ Կիւմիւշեան վարժարանը, որ Դանիէլ եւ Յովհաննէս Կիւմիւշեան եղբայրներ 1868 թուականին հիմնած են ի յիշատակ իրենց հօր՝ Սարգիս Կիւմիւշեանին։ Կեսարիոյ մասին պատմագիրքերը կը վկայեն, որ այս վարժարանին մէջ հայերէն խօսիլը պարտադիր էր։ Առաջին տարիէն իսկ հոգ կը տարուէր, որպէսզի տղոց ականջները լեցուին մայրենի լեզուին բառերով։ Միջին դասարաններու մէջ աշակերտներ բաւական իւրացուցած կ՚ըլլային հայերէնը եւ լրիւ կը հասկնային ինչ որ կը պատմուէր իրենց դասի ընթացքին։ Մինչեւ 1880-ականներ վարժարանը ունեցած է նախնական ուսուցման դրութիւն մը, սակայն աւելի վերջ հանդիսացած է Կեսարիոյ լայագոյն վարժարանը։
Կիւմիւշեան վարժարանը, ուր յաճախող տղաքը առհասարակ աղքատ դասակարգի կը պատկանէին, ժողովուրդը կը կոչէր «նալընլը մէքթէպ», քանի որ աշակերտները դպրոց կ՚երթային երսանկներով՝ փայտէ թեթեւ ոտնամաններով: Հաւանաբար, Հազարեան ինքն ալ, այդ անպայծառ օրերը ճաշակելով, յետագային աշխատասիրութեամբ հասած է հարուստ եւ բարեկեցիկ կեանքի մը, որըը իրականութեան մէջ նուիրաբերում մը եղած է արուեստին եւ գիտութեանըը:
1989 թուականին Փարիզի մէջ տպուած «Հին եւ Նոր Կեսարիա» յուշամատեանին մէջ արուեստաբան Սաթենիկ Քէչէճեան Հազարեանի հաւաքածոյի մասին յօդուած մը գրած է, որ կը ներկայացնենք՝ ի յարգանք նշանաւոր կեսարացի հայուն, որու անունը այսօր պատուաւոր տեղ գտած է Հայաստանի մշակութային նշուած կեդրոններու մէջ:
ՀԱԶԱՐԵԱՆ ՀԱՒԱՔԱԾՈՆ
ՍԱԹԵՆԻԿ ՔԷՉԷՃԵԱՆ
Յարութիւն Հազարեան. ո՞վ չի ճանչնար այս պատուական կեսարացին: Զարմանալիօրէն կեսարացիներուն արեւմտահայութեան մէջ բնաւորութեամբ նոյն գիծերը կը վերագրուին, ինչպէս վանեցիներուն՝ արեւելահայութեան մէջ: Ժողովրդական բանահիւսութիւնը բազմաթիւ ծիծաղաշարժ պատմութիւններ հիւսած է կեսարացիներու մասին, որպէս հաշիւ գիտցող, ճարպիկ, առեւտրական, նոյնիսկ՝ խորամանկ:
Սակայն մեր ազգային պատմութիւնը այլ բան կ՚ապացուցանէ: Հայ ժողովուրդի բարերարներու անգին մատեանը արձանագրած է մեծ բարերարներու բազմաթիւ անուններ, որոնցմէ շատ-շատեր բնիկ կեսարացիներ են:
Բարերարութեան տեսակները այլազան են: Դրամական մեծ նուիրատուութիւն՝ ազգին, մեկենասութիւն, ստեղծագործող արուեստագէտին ցուցաբերած բարոյական կամ նիւթական նեցուկ, իր բնատուր շնորհքի, տաղանդի անարծաթ նուիրաբերում ազգային մշակոյթի...
Արուեստի գործեր հաւաքելը, զանոնք կորուստէ փրկելը, մոռցուած արուեստագէտին լոյս աշխարհ բերելը բարերարութեան ամենագնահատելի ձեւերէն մին է: Ասիկա միանուագ տրուող մեծ գումար մը չէ, որուն մասին գնահատական ու շնորհակալական խօսքեր կ՚ ըսուին ու կը գրաւուին ազգային բոլոր ամպիոններէն, այլ լռելեայն, հատիկ-հատիկ հաւաքուող, երկար տարիներ պահանջող համբերատար զործ մը, որ կը խլէ արուեստասէրին ժամանակը, կը պարպէ անոր գրպանը, զայն կը հեռացնէ անձնական բոլոր հաճոյքներէ եւ զբաղումներէ, միտքն ու հոգին կը կեդրոնացնէ միայն մէկ կէտի վրայ. ան կ՚ապրի արուեստով ու արուեստի համար:
Ունինք «Կիւլպէնկեան» հոչակաւոր հաւաքածոն, որ Փորգուկալի սեփականութիւնը դարձաւ, նոյնը եւ «Զամպաշճեան» պատկեր-սրահը իր ամբողջութեամբ պետականացուեցաւ Ռումանիոյ կառավարութեան կողմէ: Յարութիւն Հազարեանին միացնելով վերոյիշեալ երկու նշանաւոր կեսարացիները, կ՚ունենանք հրաշալի եռեակ մը՝ արուեստ փրկող, մեր մշակոյթը անմահացնող սուրբ երրորդութիւն մը:
Հազարեան միւս կողմէ կը տարբերի իր հայրենակից նմուշահաւաքներէն, այն իմաստով, որ ան գրեթէ բացառապէս կը հաւաքէ հայ արուեստի գործեր: Կրնայ ըլլալ, որ ան երբեմն քաջալերէ ու գնէ հայ արուեստագէտի այնպիսի կտաւ, որ նիւթական եւ գեղարուեստական մեծ արժէք չունենայ, սակայն ի՜նչ փոյթ, քանի որ այս «հնարամիտ» կեսարացին սկզբունքօրէն հայ արուեստի սիրահար է եւ իր կեանքի ամբողջ նպատակը զանոնք իրարու քով մէկ յարկի տակ տեսնելն է: Ինչպէս ինք կ՚ըսէ. «Երբ արուեստի արժէքաւոր զործ մը կը տեսնեմ, որ հայկական չէ, սիրտս կը տկարանայ ու կը թռթռայ, սակայն ազգային ոգին մէջս կ՚ըմբոստանայ, եւ սրտիս վրայ քար մը կը դնեմ ու կ՚ըսեմ ես ինծի. «Դուն քու «որբերուդ» մասին մտածէ, այդ դրամով կրնաս հայկական ձեռագիր մը գնել»: Այս մտածողութիւնը, իրօք, հայրենասիրութեան բարձրագոյն ու ազնուագոյն որակ ունի:
Եւ այսպէս, Յարութիւն Հազարեան՝ նշանաւոր նմուշահաւաքը ո՛չ միայն կը հաւաքէ հայ արուեստի գործեր, այլ զանոնք մաս-մաս կը ղրկէ Հայաստան, օրինաւոր տէրերուն՝ Էջմիածնի թանգարանին կամ «Մաշտոց» Մատենադարանին: Այսքանով ալ չի գոհանար, խոնջէնքի անծանօթ արուեստի այս մոլեռանդը կը կազմակերպէ գեղարուեստական-ազգագրական ցուցահանդէսներ՝ ամբողջ Միացեալ Նահանգներու մէջ:
Ցուցադրուած գործեր են 14-18-րդ դարերու նկարազարդ ձեռագիրներ, մանրանկարներ, հմայեկներ, եպիսկոպոսական վակասներ, պղինձէ դաջած անօթներ, որոնք գործածուած են Երուսաղէմի Սուրբ Յակոբ վանքին մէջ, 16-18-րդդարերու Քէօթահիայի ու Իզնիքի յախճապակիներ, հայերէն առաջին տպագիր Աւետարանը (1666 թ. Ամսթերտամ) եւ այլն:
Հազարեան իր հաւաքածոն սկսած է ցուցադրել 30-ական թուականներէն ի վեր. 58 ցուցահանդէս, որոնց վրայ աւելցուցէք այն բիւրաւոր այցելուները, որոնք իր յարկին տակ ընդունած է ան: Եւ պատուական այս կեսարացին ի՜նչ գորովով, համբերութեամբ ու մանաւանդ ազգային հպարտութեամբ կը ներկայացնէ ու բացատրութիւններ կու տայ արուեստի ամէն մի գործի մասին: Յատկապէս ձեռագիրներու: Այնպիսի երկիւղածութեամբ ու խանդաղատանքով կը պատմէ, որ իր տունը մտնողը, արուեստով յագեցած դուրս կ՚ելլէ:
Ականատեսները կը պատմեն, թէ Արշակ Չօպանեանի տունը տախտակամածէն մինչեւ առաստաղ գիրք ու ամսագիր է եղած: Յարութիւն Հազարեանի Նիւ Եորքի ընդարձակ բնակարանը ոչ թէ չորս, այլ վեց պատերը ծայրէ ի ծայր լեցուն են կտաւներով, քանդակներով, յախճապակիներով, մանրանկարներով ու հնութիւններով: Անոր հաւաքածոն կը հաշուէ ութսունէ աւելի հայկական ձեռագիր՝ 10-17-րդ դարերէն, նաեւ մանրանկարներ, հարիւրէ աւելի յախճապակեայ նմոյշներ, մօտաւորապէս հինգ հարիւր իւղանկար կտաւ, գծանկար ու մատիտանկար ժամանակակից, նաեւ դարասկիզբի նկարիչներէն, եւ այլն:
Անուշ Թրուանց
«Ժամանակ»/Պոլիս
