13.09c
Երեվան
հնգ, ապր 25
Թրքերէնի յօդերը
Թրքերէնը յօդ՝ բառիս բուն առումով, չունի. հոն ուր հայերէնը, օրինակ, ունի զանազան յօդեր. որոշիչ՝ ծառ-ծառը, կատու-կատուն, անորոշ՝ ծառ-ծառ մը, դիմորոշ՝ ինք-ինքս, ինքդ, ինք(ը), ցուցական՝ օրեր-օրերս (=այս օրերը):
Այսպէս՝ հոն ուր հայը կ’ըսէ «կատուն մուկ կերաւ», թրքերէնը կ’ըսէ՝
kedi sçan yedi կատու մուկ կերաւ
elma datlı dır խնձոր համով է
su bitti ջուր վերջացաւ
Ունի մի՛այն ստացական յօդերու լման՝ վեցանդամ շարք մը.
ev-im ev-in ev-i
տուն-ս տուն-դ տուն-ը
ev-imiz ev-iniz ev-ler-i
տուն-երնիս տուն-երնիդ տուն-երնին
Ձայնաւորայանգ բառերուն պարագային կ’ունենանք՝ խնձորս եւ այլն...
* * *
Շատ հետաքրքրական է հայերէնի՝ ասոնց դէմ պարզած կացութիւնը:
Հայերէնը ունի միայն եզակի երեք դէմքերը՝ ս, դ, ն/ը:
Ասոնց զուգահեռ յոգնակին ստանալու համար՝ ան տուն միավանկ գոյականին եւ համապատասխան դէմքի յօդին միջեւ կը դնէ եր յոկնակերտ մասնիկը՝ ճիշդ elma-lar-ı հետեւողութեամբ, ապա միջինհայերէնեան նի յոգնակերտ մասնիկը, ապա միայն մեզի ծանօթ յօդերը՝ տուն-եր-նի-ս, տուն-եր-նի-դ, տուն-եր-նի-ն: Այլ խօսքով՝ կառոյցը յոգնականացնելու համար հայերէնը կը կիրարկէ երկու յոգնակերտ մասնիկ՝ եր+նի, թրքերէնի մէ՛կ յոգնակերտին դիմաց, բան մը որ բոլորովին անբացատրելի կը մնայ:
Հայերէնի յոգնակի դէմքի կառոյցները՝ տուներնիս-տուներնիդ-տուներնին, ունին ուրիշ յատկանշական երես մը եւս. ասոնք հաւասարապէս եզակի եւ յոգնակի առարկայ ցոյց կու տան. օրինակ՝ տուն-եր-նի-ս հաւասարապէս կը նշանակէ՝
ա) մեզի պատկանող եզակի տունը,
բ) մեզի պատկանող յոգնակի տուները:
Մինչդեռ թրքերէնը շատ յստակ կը զանազանէ եզակի ստացուածքը եւ յոգնակի ստացուցածքը՝
ա) ev-imiz` մեր եզակի տունը
բ) ev-ler-imiz՝ մեր յոգնակի տուները
այնպէս ալ՝ ev-iniz` ձեր տունը, ev-ler-iniz` ձեր տուները:
Այլ խօսքով՝ թրքերէնը կը զանազանէ՝ տուն-նիս՝ մէկ տունի համար, եւ տուներ-նիս՝ մէկէ աւելի տուներու համար:
Իսկ թէ ինչո՞ւ մեր աշխարհաբարը իր այնքան ճկունութեամբ մէկտեղ չէ յաջողած նուիրականացնել տուն-նիս, գիւղ-նիս, ձեռք-նիս ձեւերը,− ճիշդ չենք գիտեր, հաւանաբար ինչ-որ բարեհնչական մտահոգութեամբ մը, որ կը խուսափի մեր գիտութենէն:
* * *
Թրքերէնի մէջ շփոթելի է յոգնակի երրորդ դէմքը, քանի ev-ler-ı[1] հաւասարապէս կը նշանակէ՝ ա) անոր յոգնակի տուները, բ) անոնց եզակի տունը, գ ) անոնց յոգնակի տուները:
Ուրեմն՝
evim > evler-imiz evin > evler-iniz evi > evler-i
տունս> տուներնիս տունդ> տուներնիդ տունը> տուներնին
Գալով բազմավանկ բառերուն՝ ապա թրքերէնն ու հայերէնը հաւասարապէս կը զանազանեն ստացականութեան տաբերութիւնը. օրինակ kadeh-գաւաթ՝
kadeh > kadeh-imiz kadehler > kadehler-imiz
գաւաթ >գաւաթ-նիս գաւաթներ> գաւաթներ-նիս
Նոյնն են կաղապարները եւս.
--եզակին կը կազմուի եզակի գոյականով եւ դիմային յոգնակի մասնիկով՝
kadeh > kadeh-imiz գաւաթ > գաւաթ-նիս
--յոգնակին կը կազմուի յոգնակի գոյականով եւ դիմային յոգնակի մասնիկով`
kadeh > kadehler-imiz գաւաթ > գաւաթնեr-նիս
Ծանօթ.− Մենք արդէն կը ճանչնանք թրքերէնի ler գոյականական յոգնակերտը եւ imiz դիմային յոգնակերտը: Գալով հայերէնին, բոլորիդ ծանօթ է ներ յոգնակերտը, որ գրաբարեան նեար-ին հնչիւնափոխ ձեւն է՝ նեար > ներ: Ինչ կը վերաբերի նիս-ին, ապա սա բաղադրեալ մասնիկ մըն, որ գումարն է միջինհայերէնեան այլ յոգնակերտի մը՝ նի, եւ ս դիմորոշ յօդին: Գալով հայերէն այս կառոյցի գործածութեան ծիրին՝ ապա եթէ անոնք շատ լայն կիրարկութիւն ունէին մեր լեզուի միջինհայերէնեան փուլին, ընդհուպ մինչեւ Եղեռնը, ապա սփիւռքեան պայմաններուն մէջ հետզհետէ նուազեցաւ անոնց գործածութիւնը. եւ եթէ արդի արեւմատահայը կը շարունակէ ազատօրէն ըսել՝ տունս-տուներս, ապա միւս կողմէ կը նախընտրէ ըսել մեր տունը եւ մեր տուները, նոյնպէս կը վարուի բազմավանկ բառերուն հանդէպ՝ գաւաթս-գաւաթներս եւ մեր գաւաթը-մեր գաւաթները:
* * *
Վերադառնալով թրքերէնին՝ աւելցնենք, որ ստացական յօդերու կցումը գոյականներուն կը հետեւի ձայնային ներդաշնակութեան բարդ՝ քառափոփոխ տարբերակին, այսինքն՝ կը յարգէ գոյականի վերջին ձայնաւորի`ա) յետնալեզուային՝ a, ı, o, u, եւ բ) յառաջնալեզուային e, i, ö, ü, պահանջները: Տեսնենք օրինակներով՝
--sokakım(o-a-ı), dostum(o-u), surumuz(u-u-u), pınarınız(ı-a-ı-ı), dudaklar-ın(u-a-a-ı)
--evlerin (e-e-i), gözüm(ö-ü), özürleri(ö-ü-e-i), öğrenmesi (ö-e-e-i), müdürleriniz(ü-ü-e-i-i)
Քանի որ բառերը իրենք եւս կը հետեւին ներդաշնակութեան նոյն բարդ օրէնքին, ապա նկատելի է ձայնային այն համատարած ներդաշնակութիւնը, որ կը տիրէ բերուած օրինակներու սահմաններուն մէջ:
Արմեննակ Եղիայեան
armenag@gmail.com
[1] Այս շփոթը բառնալու համար՝ թրքերէնը ստիպուած է ստացական դերանունով օժտելու կառոյցը՝ onun evleri (անոր տուները), onların evleri (անոնց տուները):
