23.09c
Երեվան
կրկ, սպտ 01
Թրքերէնի ցուցականները
1.Հայերէնի բազմաթիւ ցուցականներուն դիմաց՝ այս, սա, աս, ասի, ասիկա, սուի, սուիկա, թրքերէնը ունի ընդամէնը մէ՛կ ցուցական՝ bu, հետեւեալ յարացոյցով՝
bu-աս şu-ատ[1] օ-ան
Արրդի հայերէնի մէջ աս-ատ-ան ցուցականները այնքան ալ փնտռուած չեն, արդի հայը կը նախընտրէ ըսել՝ այս ծառը եւ ոչ աս ծառը, թէեւ հատուկենտ կիրարկութիւնները ընդմշտ բացակայ չեն, մինչդեռ ան շատ լայն կիրարկութիւն ունէր վաղ աշխարհաբարեան տարիներուն,− Աստուածաշունչի առաջին թարգմանութեան մէջ կը վխտան ասոնք,− ընդհուպ մինչեւ Եղեռնը: Աւելի ուշ է, որ արժեզրկուեցան անոնք իբրեւ ցուցական:
Ասոնց վերջինը՝ ան, բնութիւն փոխեց եւ դարձաւ եզակի երրորդ դէմքի անձնական դերանուն՝ գրաբարի եւ արեւելահայերէնի նա դերանունին համարժէք, եւ շատ կենսունակ է իբր այդպիսին:
Թրքերէնի մէջ օ համարժէքը իր կարգին կը կատարէ անձնական դերանունի եզակի երրորդ դէմքի դերը, սակայն ան բոլորովին կենսունակ կը պահէ իր ցուցականութիւնը եւս. այլ խօսքով՝ երկբնոյթ է ան եւ արդի թուրքը հաւասար յաճախականութեամբ կ’ըսէ՝
Օ ev – այն տունը Օ benim babem – ան իմ հայրս (է)
Միւս կողմէ՝ այդ նոյն ցուցականները՝ աս-ատ-ան, աշխարհաբարի միակ հոլովելիներն են՝ առ ի չգոյէ այս-այդ-այն ցուցականներուն, որոնք հոլովելի չեն աշխարհաբարի մէջ[2]: Այսպէս՝
ասոր- ատոր - անոր
ասկէ- ատկէ -անկէ
ասով- ատով- անով
Թէեւ սա-դա-նա կամ սուի-տուի-նուի նմանապէս հոլովելի ըլլալու ինչ-որ հակումներ ձեւացուցած են, ինչպէս՝
սա-սաւոր սուի-սուոր
Սակայն ասոնք այլեւս բոլորովին դուրս մնացած են՝ մասնաւորաբար գրական արեւմտահայերէնէն:
2. Ցուցականներու հոլովումը
Ուղղ. bu şu o (նա)
Հայց. bunu şunu onu (զնա)
Սեռ. bunun şunun onun (նորա)
Տրակ. buna şuna ona (նմա)
Բաց. bundan şundan ondan (ի նմանէ)
Գործ. bunla şunla onla (նովաւ)
Ներգ. bunda şunda onda (ի նմա)
Ձայնային ներդաշնակութեան բոլոր թելադրանքները յարգուած են:
Հայցականը միաձեւ՝ որոշեալ է, քանի ցուց տալու ծառայող բառ մը, որ օժտուած է նաեւ դիմային յատկութեամբ, չի կրնար անորոշ ըլլալ հասարակ գոյականի պէս:
Օժտուած են թիւի կարգով եւ կը յոգնականան lar երկփոփոխ մասնիկով, որ եզակի ձեւերուն կը կցուի n բաղաձայնի միջնորդութեամբ՝ bu>bu+n+lar եւ այլն . ասոնք իրենց կարգին հոլովելի են անշուշտ.
bunlar şunlar onlar
bunları şunları onları
bunlara şunlara onlara
bunlardan şunlardan onlardan
bunlarla şunlarla onlarla
bunlarda şunlarda onlarda
Յոգնականացումի եւ հոլովական մասնիկներու կցումի սկզբունքները բոլորովին կը նոյնանան գոյականներու հետ:
Հայերէնը կը հետեւի նոյն կաղապարին. ան նախ կը յոգնականացնէ ցուցականները՝աս-ասոնք, ատ-ատոնք, ան-անոնք, իսկ հոլովական վերջերը կ’աւելնան այս յոկնակի ձեւերուն վրայ: Եթէ գրաբարը կը յաջողէր այս ցուցականները հոլովել եօթը տարբեր ձեւերով, ապա աշխարհաբարը կը յաջողի միայն չորս ձեւ տալ անոնց՝ ճիշդ գոյակններուն պէս, իսկ ներգոյականէն բոլորովին զրկուած է ան:
Գիտնանք, որ bu, şu, o ցուցականնեերով կը կազմուին աւելի բարդ ձեւեր.
--bura-şura-ora՝ հոս-հոդ-հոն, buralar-şuralar-oralar՝ հոսեր-հոդեր-հոներ
--burası-şurası-orası` այստեղը, այդտեղը, այնտեղը, burasılar ... այստեղերը... եւ այլն
--böyle-şöyle-öyle` ասանկ-ատանկ-անանկ, որոնք թէ՛ ածական, թէ՛ մակբայ են:
--böylesi-şöylesi-öylesi`այսպիսին-այդպիսին-այնպիսին, böylesileri... այսպիսիները...
[1] Արեւմտահայերէն արտասանութիւնն է ադ-ին:
[2] Մեր դասագիրքերը միահամուռ կը հոլովեն կամ կը կարծեն հոլովել՝ այս-ասոր-ասկէ-ասով... սակայն այստեղ սկզբնաձեւը այս չէ, այլ աս է՝ աս-ասոր-ասկէ-ասով: Այս-այդ-այն դերանունները ոչ մէկ ատեն կը կորսնցնեն իրենց յ հնչիւնը. Գրաբարն իս կը պահպանէր զայն՝ այս-զայս-այսր-այսմ-յայսմ-այսու: Իսկ թէ աշխարհաբարը չի կրնար հոլովել ասոնք, կրնանք ցոյց տալ հեետւեալ օրինակով. մասին յետադրութիւնը սեռական հոլով խնդիր կը պահանջէ՝ իմ մասիս- ծառին մասին- խաղաղաութեան մասին, իսկ երբ կարգը կու գայ այս-այդ-այն ցուցականներուն, ապա կ’ըսենք՝ այս մասին-այդ մասին-այն մասին, այլ խօսքով՝ այս-այդ-այն կը մնան անփոփոխ: Թէեւ կարելի է փոխարէնը ըսել՝ ասոր մասին-ատոր մասին-անոր մասին, ուր աս-ատ-ան կատարելապէս հոլովուած են, ինչպէս կը պահանջուի, սակայն արդի հայը աւելի հանգիստ կը զգայ այս-այդ-այն ցուցականներով. նախընտրութեան հարց է պարզապէս: Նոյնը կը գտնենք պէս յետադրութեան առթիւ, որ տրական հոլով կը պահանջէ՝ ինծի պէս-քեզի պէս-անոր պէս, սակայն միւս կողմէ՝ այս պէս > այսպէս, այդ պէս > այդպէս, այն պէս > այնպէս կառոյցներուն մէջ, ուր պէս տրականի փոխարէն գոհացած է այս-այդ-այն ուղղականներով:
