35.09c
Երեվան
երկ, հնս 17
ԺԱՄԱՆԱԿ-ի Հարցերուն կը պատասխանէ Աւստրիալիահայ գործիչ, երկար տարիներ Աւստրալիա գաղթածներու համարկման հարցերով Պետական յանձնակատար՝ Ստեփան Գըրգիաշարեան:
-Պրն. Գըրգիաշարեան, ի՞նչ առիթով կը գտնուիք Հայաստան։
Որպէս հայ, հոգեպէս ես ինծի կապուած կը զգամ այս հողին։ Տասը տարիէ, ամէն տարի գրեթէ կու գամ Աւստրալիայէն, երբեմն տարին երկու-երեք անգամ։ Եկած եմ Հայաստանը զգալու, Հայաստանը վայելելու։
-Ի՞նչ ոլորտներու մէջ գործած էք։ Կարող ենք այդ մասին տեղեկանալ։
Համեստութիւնը մէկ կողմ դնելով, ես երեսուներեք տարի բարձր պետական պաշտօններ վարած եմ Աւստրալիոյ մէջ։ Յանձնակատարի՝ Commissioner- ի պաշտօնով, որոշ իրաւասութիւններ ունէի, որոնք համապատասխան էին նախարարի մը ունեցած ազրեցութեան։
Գործունէութիւնս ծաւալած եմ, երեք ոլորտներու մէջ։ Եղած եմ հիմնադիր տնօրէն Աւստրալիոյ special broadcasting service-ին, եւ հիմնադիր տնօրէնը պետական ռատիոյի ցանցին։ Ինը տարի այդ պաշտօնը զբաղեցնելէ ետք, արդէն հիմնած էի ռատիոյի ցանց մը, որ կը ձայնասփռէր մօտ 50-52 ռատիոկայաններու միջոցաւ, 63 լեզուներով։ Ատկէ վերջ անցայ նահանգային գործունէութեան , եւ նշանակուեցայ յանձնակատար՝ Commissioner։ Այդ պաշտօնի գործառոյթներուն մէջ էր բազմամշակոյթ ներգաղթեալներու միջեւ համարկումն ու համագործակցութեան ապահովումը։ Այդ ժամանակ, Աւստրալիա սկսած էր մեծ թիւով՝ հարիւրաւոր հազարաւոր ներգաղթողներ ընդունիլ , այն երկիրներէն, որոնցմէ մինչեւ այդ թուականը մեր կողմերը ներգաղթող չէր եղած։ Օրինակի համար ափրիկեան երկիրներէ։ Ատոր զուագհեռ երկրին մէջ նկատելի սկսած էր դառնալ մինչ այդ չեղած կրօններու հետեւորդներուն երեւելի աճը։Մինչեւ այդ ժամանակ, գրեթէ ոեւէ մէկ իսլամ չէր կրնար գալ եւ Աւստրալիա բնակիլ։ Ուրեմն մեծ թիւով իսլամներ եւ պիւտտիսթներ սկսաւ Աւստրալիա հասնիլ։ Այդ բոլորը կարիքը ունէին, մէկ կողմէ, պետական օրէնքներու փոփոխման, որպէսզի նաեւ հեշտացուին, յարմարեցուին այդ կրօններուն հետեւորդներուն պահանջները։ Այդ բոլորին ներդաշնակումը իմ կազմակերպութեանս պատասխանատուութիւնն էր։ Միւս կողմէ նաեւ ցեղատեացութիւն նման հարցեր ծագեցան, եւ ժողովուրդին մէջ տագնապ մը ստեղծուեցաւ։ Տակաւին վախ ալ կար, որ նոր եկողները բնիկներուն հետ բախումներու կրնային բռնուիլ։ Այդ բոլորը համակարգելու համար նոր օրէնքներ պէտք էր մշակուէին, եւ այդ բոլորին պատասխապատուութիւնը իմ եւ կազմակերպութեանս վրայ էր։
-Այս այցը կը տարբերի՞ միւսներէն։
Որոշ չափով՝ այո, կը տարբերի։ Առաջինը այն է, որ երեք տարի չկարողացայ գալ «Քովիտ» համաճար պատճառով։ Երկրորդը, այն է, որ եկայ 44-օրուայ պատերազմէ մը ետք, ուր ջախջախիչ պարտութեան ենթարկուեցաւ հայրենիքը։
Բնական է, որ հետեւեցաք ամբողջ պատերազմի ընթացքին եւ պատերազմէն ետք ստեղծուած այս բարդ կացութեան։ Ինչպէ՞ս կը վերլուծէք։ Դէպի ո՞ւր կ՚երթանք։
Երբ առաջին անգամ Հայաստան եկայ տասը տարի առաջ, որեւէ մտայնութիւն չունէի հետաքրքրուիլ Հայաստանի ներքին քաղաքականութեամբ։ Պարզապէս ուզեցի գալ եւ հոգեկան գոհունակութիւն զգալ հայրենիքիս մէջ։ Սակայն երբ «Թաւշեայ յեղափոխութիւն»ը սկսաւ, անշուշտ այդ ժամանակ ես Աւստրալիա էի, հետաքրքրութիւն ծագեցաւ մէջս Հայաստանի քաղաքական կեանքին նկատմամբ։ Որոշ չափով ուրախ էի, որ «Թաւշեայ յեղափոխութիւն» տեղի կ՚ունենար, այն իմաստով, որ, իմ կարծիքովս, Հայաստանի ժողովուրդը այլեւս հասունցած էր, որպէս ժողովրդավար երկրի մը քաղաքացի եւ գիտէր, թէ ինքզինք եւ իր կամքը կրնար պարտադրել խաղաղ միջոցներով։ Տեսայ, որ ժողովրդավարական հիմնական սկզբունքը պիտի արմատանար «Թաւշեայ յեղափոխութեամբ», սակայն յուսախաբ եղած եմ։
- Վերադառնալով Հայաստանի այսօրուան վիճակին, ապա ինչպէ՞ս կը դիտարկէք Հայաստանի այժմու պատկերը։
Դժբախտաբար, ես շուարած եմ, հետեւեալ պատճառներով։ Նախ եւ առաջ՝ տեղեկատուութեան ցանցերու մեծամասնութիւնը Հայաստանի մէջ՝ հեռուստատեսիլը, նոյնիսկ թերթերը, բոլորովին անվստահելի են։ Ճշմարտութիւնը սուտէն զանազանելը դժուար է։ Մէկ կողմէ, խմբագրական կազմերուն նախընտրանքները կան, միւս կողմէ մամլոյ աղբիւրները ֆինանսաւորողներուն նախասիրութիւնները, նախապաշարումները կան։ Իմ փորձառութենէն, գիտեմ, որ Հայաստանի մէջ, շատ լաւ կազմակերպուած propaganda-ի սիսթէմ մը կայ, որ ուղղակի կ՚ուզէ ժողովուրդին մէջ որոշ մտածումներ փոխել, եւ ժողովուրդը որոշ ուղղութեամբ առաջնորդել։ Երկրորդ՝ ժողովուրդը վախի մէջ է։ Հսկայական վախ մը կայ, երկու մարզերու մէջ։ Առաջինը՝ այսպէս կոչուած «նախկիններ»են են։ Թէ ովքե՞ր են նախկինները, մասնաւոր բացատրութիւն չկայ, բայց ժողովուրդը վեր ի վարոյ կը հասկնայ, թէ նախկինները անոնք են, որոնք իշխանութեան վրայ էին 2018-էն առաջ, եւ «ոչ-նախկիններ»ը անոնք են, որոնք իշխանութեան վրայ են 2018-էն ասդին։ Եթէ ոեւէ մէկ առաջնորդի մը, ղեկավարի մը, կամ նոյնիսկ քաղաքական դէմքի մը անունը տաս, որ 2018-էն առաջ պաշտօնի վրայ էր, ժողովուրդը անմիջապէս կ՚ըսէ. «ո՛չ, անոնք նախկին են»։ Այդ վախը կը փոխանցուի հետեւեալ մտայնութեան, որ եթէ ներկայ կացութիւնը փոխենք ի՞նչ պիտի ըլլայ։ Հոս փոխել ուզողները եւ չուզողները կը միանան՝ վախը կը միացնէ զիրենք։ Երկրորդը՝ վախ կայ, որ եթէ որեւէ իշխանական փոփոխութիւն ըլլայ, պատերազմ պիտի ըլլայ։ Այս մտայնութեան մէջ, թէ մեր թշնամիները, թէ մեր բարեկամ պետութիւնները այս բոլորը քննած են եւ կը հասկնան։ Ուրեմն երբ ամբողջ երկիրդ այսպիսի վախի մէջ է, շատ դժուար է գոհացուցիչ եւ արդար լուծում մը գտնել։ Թերեւս ժողովուրդը չէ անդրադարձած, բայց ես իմ փորձառութենէս գիտեմ, որ որեւէ պետութիւն, մանաւանդ այս մեծ պետութիւնները, որոնք իրենց քայլերը կը ծրագրեն, անպատճառ նկատի կ՚առնեն երկրի մը ղեկավարութեան, իշխանութեան եւ ժողովուրդի մը հոգեբանութիւնը։ Այս հոգեբանութեան մէջ, երկիր մը, որ ռազմականօրէն պարտուած է, շատ դժուար է նոր դաշինքներ եւ դաշնակիցներ գտնէ, որոնք իսկապէս պիտի օժանդակեն, ոչ խօսքով, այլ գործով։ Այս մթնոլորտին մէջ, պետութիւնը նախ պէտք է իր ամբողջ արտաքին քաղաքականութիւնը մանրադիտակով քննէ եւ վերակազմէ, եւ միեւնոյն ատեն, երկրի մէջ պէտք է ստեղծէ միասնականութիւն եւ ինքնավստահութիւն:
-Այս բոլորէն անդին, դուք ձեր կեանքի մեծ բաժինը Սփիւռքի մէջ ապրած էք։ Ինչպէս շատ հայեր դուք եւս (շատ հաւանաբար) Թուրքիոյ հանդէպ վերապահութիւններ ունիք, որոնց մէջ կան նաեւ պատմական դրոյթներ։ Դուք ինչպէ՞ս կը դիտէք, մանաւանդ, ներկայիս, Թուրքիոյ դերը նժարին վրայ դնելով։
Թուրքիոյ կապակցութեամբ երկու հարց կայ։ Մենք պէտք է ընդունինք քաղաքական իրատեսութեամբ, որ ներկայիս, Միջին Արեւելքի մէջ, Ամերիկայի եւ ՆԱԹՕ-ի գործակիցը, ներկայացուցիչը Թուրքիան է։ Ամերիկայի ներկայութիւնը Միջին Արեւելքի մէջ, Թուրքիոյ միջոցաւ է։ Վաղը, քաղաքական պայմաններով կրնայ փոխուիլ, սակայն ներկայիս այս է կացութիւնը։ Ամերիկայի ամէնէն կարեւոր ռազմական օդակայանը եւ կեդրոնը Թուրքիոյ մէջ է։ Չենք կրնար անտեսել ատիկա։ Հայաստանն ալ չի կրնար անտեսել այդ մէկը։ Միւս կողմէ, բնաւ պէտք չէ զարմանանք, որ Թուրքիա եւ Թուրքիոյ իշխանութիւնը իր շահերը կը պաշտպանէ եւ իր շահերը, ըստ իրեն, դէպի Արեւելք են եւ ոչ դէպի Արեւմուտք։ Ներկայ պայմաններուն մէջ, Թուրքիոյ քաղաքականութիւնը չի կրնար դէպի արեւմուտք ըլլալ, որովհետեւ իր դաշնակիցները Արեւմուտքն են, եւ իր տնտեսական, վաճառականական շահերը Արեւելքի մէջ են։ Հոն ինք հսկայական շահեր ունի։ Հոն տնտեսական հողեր կան, որոնք կրնան օգտագործուիլ։ Ուրեմն այս ընելու համար, Թուրքիա պէտք է ճանապարհ ունենայ դէպի Արեւելք։ Դժուար է իրեն համար Պարսկաստանի միջոցաւ երթալ Արեւելք, Ռուսիոյ կողմէ ալ չի կրնար երթալ։ Հոն կայ Հայաստանը։ Եթէ ես Թուրքիոյ վարչապետն եմ, կ՚ըսեմ, որ Հայաստանէն վազ անցնինք՝ վերացնենք կամ մերը դառնայ, որ մեր ճամբան բացուի։ Եթէ ոչ ռազմական ներկայութեամբ, ապա քաղաքական ներկայութեամբ։ Հայաստան չի կրնար անտեսել այս իրականութիւնը։ Այս ընելու համար, Թուրքիան երբեք ռազմական քայլեր առնելու պէտքը չունի։
-Ձեր կարծիքով Հայաստան ինչպէ՞ս կրնայ այս փոթորիկէն դուրս գալ։
Հայաստանը անկախութենէն ի վեր, չօգտագործեց Սփիւռքի մէջ ունեցած իր արժէքները։ Օրինակի համար՝ Նիւ Զէլանտայի, Հայաստանէն ամէնէն հեռաւոր կղզիի, ընդհանուր դատաւորը՝ chief justice-ը հայ մըն է, որ հսկայական պաշար ունի օրէնսգիտութեան մէջ։ Միջազգային առումով, աշխարհի ամենաբարձր պաշտօնի հասած անձ մը, որուն օգնութեան երբեք չդիմեց Հայաստանը, Պենոն Սեւանն էր։ Ան Միացեալ Ազգերու Կազմակերպութեան (ՄԱԿ) փոխ քարտուղարն էր։ Ռազմական օրերուն, Իրաքի մէջ, ամբողջ շրջանի պատասխանատուն ինքն էր։ Այդպիսի անձի մը գիտելիքը, փորձառութիւնը, կարողութիւնը, ցանցը պէտք էր օգտագործուէր ի նպաստ Հայաստանի։ Հսկայական ներուժ ունէինք, որ չօգտագործուեցաւ, եւ մինչեւ այսօր չ՚օգտագործուիր։ Քիչ առաջ, նաեւ նշեցի ելեկտրակայանի, աթոմակայանի փակումը։ Այդ ժամանակ, Լեւոն Տէր Պետրոսեան, հմտօրէն պէտք էր ըսեր, թէ իմ երկիրս չի կրնար գործել առանց այդ կայանին։ Ու նաեւ ըսէր՝ «Եթէ վտանգաւոր է, եկէք դուք Ռուսիա, Թուրքիա, Միացեալ Ազգեր, փող դրէք սարքեցէք։ Ես պիտի չփակեմ այս ելեկտրակայանը»։ Սեպենք, թէ ելեկտրակայանը կարելի չէր բաց պահել, ինչո՞ւ համար այդ գործարանները ծախուեցան։ Եթէ ելեկտրակայանը բանալու յոյս կար, ինչո՞ւ չպահպանեցիք այդ գործարանները եւ աղէտ բերիք ժողովուրդի գլխուն։ Ինչո՞ւ համար փճացուցինք արտադրութիւնները։ Աշխարհի ամէնէն լաւ «քաուչուկ»ը Հայաստանի մէջ կ՚արտադրուէր։ Հայաստան կ՚արտադրէր ինքնաշարժ, Հայաստան կ՚արտադրէր դաշնամուր։ Ինչո՞ւ համար փակեցիք այդ բոլորը։ Փակեցինք, իսկ ինչո՞ւ համար քայքայեցինք։ Այս բաներուն դուք պատասխան պէտք է տաք։
-Այս բոլորը գիտնալէ ետք, ի՞նչ կարելիութիւններ ունինք այսօր։
Նայելով ուրիշ երկիրներու, որոնք հսկայական պատերազմէ դուրս ելած են։ Օրինակ՝ եւրոպական երկիր մը, որ յաղթական դուրս ելած է պատերազմէն, բայց տնտեսապէս քայքայուած է, անմիջապէս կազմած է համաձայնական կառավարութիւն։ Այդ չի նշանակեր, որ իշխող կառավարութիւնը կը հրաժարի երկիրը ղեկավարելէ, ընդհակառակը, այդ աւելի կ՚ուժեղացնէ իշխանութիւնը երկու ձեւով։ Առաջին՝ կը լռեցնէ ընդդիմութիւնը, ըսելով, թէ դուք համադահլիճի անդամ էք, եկէք հոս խօսեցէք եւ ոչ դուրսը։ Երկրորդ՝ ինք կը մնայ իշխանութեան վրայ եւ վերջին որոշումը ինք կ՚առնէ։ Իմ կարծիքովս առաջին բանը որ պէտք է ըլլայ, այդ պէտք է կազմուի։ Երկրորդ՝ պէտք է կազմուի անկախ think tank մը, կեդրոն մը, ուր պէտք է հրաւիրել Սփիւռքէն մասնագէտներ եւ անոնց ըսել, որ դուք ազատօրէն ձեր ծրագիրները կազմակերպեցէք եւ ներկայացուցէք մեզի։ Վստահ եմ, որ անոնք շատ լաւ գաղափարներ կը ներկայացնեն պետութեան, թէ՛ տնտեսական մարզին մէջ, թէ՛ գիտութեան մարզին մէջ, թէ՛ ռազմական մարզին մէջ, եւ թէ՛ արտաքին քաղաքականութեան մարզին մէջ։ Այդ բոլոր մասնագէտները պէտք է գան Հայաստան, հոս բերուին։ Այսօր, համացանցի կապի ներկայութեամբ, ֆիզիքական ներկայութեան ալ կարիքը չկայ։ Այս բոլորը, մէկ հրամանագիրով, քսանչորս ժամուան մէջ կարելի է իրագործել, եւ որեւէ մէկ ձեւով չի խաչաձեւեր ներկայ բանակցութիւնները։ Պետութիւնը կրնայ ըսել, որ այդ մէկը իմ ներքին աշխատանքներս են։ Երկու ծայրայեղ մտածումներ, գաղափարներ կան։ Մէկը կ՚ըսէ. «Մահ կամ ազատութիւն», միսը կ՚ըսէ. «Խաղաղութիւն ամէն գնով»։ Այս երկուքին միջեւ պէտք է միջին գիծ մը, լուծման ընդունելի գիծ մը գտնուի։ Այլ լուծում չեմ տեսներ։
-Շուտով պիտի մեկնիք Աւստրալիա, ի՞նչ պիտի ըսէք տեղի մեր հայրենակիցներուն, որոնք մտահոգուած են Հայաստանով։
Իմ ըսելիքս դժբախտաբար պիտի ըլլայ, որ ես շփոթած եմ, ինչ որ կը տեսնեմ անհասկնալի է. Գոնէ ինծի համար։Թերեւս ուրիշներու համար հասկնալի է։ Բայց մանաւանդ ես պիտի ըսեմ, թէ ցաւալի է, որ ժողովուրդին ճշգրիտ տեղեկութիւն տալու աղբիւր մը չկայ, ինչ որ պէ՛տք է ըլլայ։ Անշուշտ, ներկայ պայմաններու մէջ կարելի չէ ամէն գաղտնիք դրսեւորել, բայց երբ քեզի իշխանութիւնը կ՚ըսէ, որ մենք որոշ ծրագիր մը ներկայացուցինք Ազրպէյճանին եւ իրենք մերժեցին, այդ պէտք է ներկայացուի ժողովուրդին, որովհետեւ այդ մէկը գաղտնիք չի կրնար ըլլալ։ Եթէ դուն արդէն առաջարկդ ներկայացուցած ես թշնամիիդ կամ անոր, որուն հետ կը բանակցիս, այդ պետական գաղտնիք չի կրնար ըլլալ։ Եթէ բոլորը չես կրնար հրապարակել, պէտք է ժողովուրդին ըսես, որ հետեւեալ ուղղութեամբ կ՚ընթանան բանակցութիւնները։ Գոնէ այն չափով, որ ժողովուրդը գիտնայ, թէ ինչ վիճակի մէջ է երկիրը։ Դուն չես կրնար ժողովուրդին մէջ ստեղծել յոյսեր, որոնք սուտ են։ Երբ պատերազմի մէջ, ամբողջ Սփիւռքը կ՚ըսէր «Յաղթելու ենք», հետեւանքը ի՞նչ եղաւ՝ հսկայ յուսախաբութիւն։ Այսօր Սփիւռքի մեծամասնութիւնը այլեւս չի կրնար հաւատալ Հայաստանէն եկած լուրերուն։ Եթէ այսօր մենք ժողովուրդին կ՚ուզենք յուսախաբ չընել, վաղը այդ ժողովուրդը ինքզինք ոչ թէ յուսախաբ պիտի նկատէ, այլ՝ խաբուած։
Սագօ Արեան
«Ժամանակ»/Պոլիս
