11.09c
Երեվան
շբթ, մյս 11
Կը շարունակենք մնալ գրաբարի չիմացութենէն յառաջացած սխալներու ծիրին մէջ. այսօր պիտի տեսնենք յետայսու եւ այսուհետեւ զոյգը, ես ալ չեմ յիշեր, թէ քանի՞երորդ անգամն է այս՝ հետեւելով օրինակին աստուածաշնչական այրի կնոջ, որ երկար ու բազմիցս թակելով դատաւորին դուռը, օր մըն ալ բաց գտաւ զայն ու գոհացում ստացաւ իր խնդրանքին:
***Այսուհետեւ-յետայսու
Ինչպէս ըսի նախորդ յօդուածիս մէջ, մեր արդի լեզուն հազար թելերով կապուած է հեռաւոր գրաբարին, ինչ որ հարստութեան իսկական աղբիւր մըն է. ճիշդ եւ ժուժկալ կիրարկութիւնը այդ տարրերուն մեծապէս կը գեղեցկացնէ աշխարհաբարը՝ ուրոյն վայելչութիւն մը եւ հրապոյր մը տալով անոր: Սակայն դժբախտաբար միշտ չէ որ ակնկալուած արդիւնքը կը ստանանք, եւ պատճառը միշտ նոյնն է. սխալ եւ շփոթ մեկնութիւններ եւ կիրարկութիւններ, որոնք կը պղտորեն մեր լեզուն, մեր տրամադրութիւնը եւս:
Այս տեսանկիւնէն յատուկ տեղ մը ունի յետայսու կոչեցեալը:
* * *
Գրաբարը ունէր ժամանակային մակբայներու հետեւեալ յարացոյցը՝
այսուհետեւ այդուհետեւ այնուհետեւ
որոնց աշխարհաբար թարգմանութիւնն է ասկէ ետք, ատկէ ետք, անկէ ետք, որոնք բոլորիդ ծանօթ են: Բայց ահա այս վերջինները կիրարկելու փոխարէն՝ մարդ յաճախ կը տարուի գրաբարին դիմելու, այն նոյն նպատակով, որուն ակնարկեցի. գրաբարը աւելի վայելուչ ու գրաւիչ կը թուի: Սակայն...փոխանակ այսուհետեւ-ին՝ ան կը գրէ յետայսու, ճիշդ այծին պէս, որ տուած կաթը ոտքի մէկ հարուածով կը շրջէ ու կը թափէ: Եւ այծին պէս ալ անգիտակից...
Այո, անգիտակից: Մանաւանդ այն պարագային, երբ զայն գործածողը Երեւանի պետական համալսարանի բանասիրական ինստիտուտի[1] մագիստրոս է: Չես կրնար մտովի չըսել՝ «ա՞յս է սորվածդ ու գիտցածդ»:
Որովհետեւ յետայսու-ն հայերէն չէ: Եւ ինչո՞ւ հայերէն չէ: Այլ հարց, թէ ԵՊՀ-ի դասախօսներ եւ արեւելահայ կարգ մը մտաւորականներ յաճախադէպ կը կիրարկեն զայն՝ բանաւոր թէ գրաւոր խօսքի մէջ:
Ահա համատարած չարիք մը, որ կը միացնէ համայն հայութիւնը՝ առանց սեռի, տարիքի ու կրթութեան խտրութեան: Վասնզի ամէն տեղ է ան:
Յետ արմատը, իբրեւ նախադրութիւն,– որուն օրինակներով ակնարկեցինք նախորդ յօդուածիս մէջ,– կը պահանջէ սեռական հոլով խնդիր. այինքն՝ յետ-ը կրող գոյականը պէտք է սեռական հոլով դրուի. օրինակ՝ յետ մահու, յետ պատերազմի, յետ զինադադարի, յետ հաշտութեան, յետ խորհրդակցութեան եւ այլն:
Սխալ կաղապարի իւրացումը, կը կարծեմ, կը սկսի ասոնց առաջինէն՝ յետ մահու-էն:
Այսինքն՝ այս շատ կենսունակ բառակապակցութիւնը կը թելադրէ աշխարհաբարեան հոսհոսներուն, որ իրենց կարգին «խաշուած հայերէնով» ըսեն՝ յետայսու (կամ՝ յետ այսու):
Սակայն այսպիսիները չեն անդրադառնար, որ եթէ մահու սեռական է, ապա այսու սեռական չէ, այլ...գործիական է: Ուրեմն մենք կ’ուզենք յետ նախադրութիւնը համաձայնեցնել իրեն անյարիր հոլովով մը, ինչ որ կը մերժէ լեզուն:
Ենթադրեցէ՛ք, որ ըսէինք՝ յետ մահով, յետ պատերազմով, յետ խորհրդակցութեամբ...
Յետ այսու-ն ճիշդ ասոնց նմանակն է. կը նշանակէ՝ յետ ասով:
Ծանօթ.– Գրաբարի մէջ մեծաթիւ գոյականներ՝ հասարակ թէ յատուկ, ու ձայնաւորով կը կազմեն թէ՛ իրենց սեռականն ու տրականը, թէ՛ գործիականը. օրինակներ՝ աղուէս-աղուիսու, առեւծ-առիւծու, արջ-արջու... ագռաւ, այգ, առաւօտ, ժամ, ուրբաթ, արեւ, գանձ, խրխատ, ծաղր, ծով, ճակատ, մեղր, նախանձ, վրէժ, Աբրահամ, Խոսրով, Ղուկաս, Յովհաննէս, Յորդանան, Մարիամ, Յովսէփ եւ այլն:[2]
Ոմանց չար բախտէն՝ աս-ին սեռականը այսր եւ այսորիկ է, ուրեմն՝ պարտէինք ըսել յետ այսր կամ յետ այսորիկ...բայց իրապա՞շտ է կառչիլ նման կառոյցներու, որոնք որեւէ ատեն մաս չեն կազմած աշխարհաբարին:
Թելադրելին այն է, որ կիրարկենք աշխարհաբար հոմանիշները՝ ասկէ ետք, ատկէ ետք, անկէ ետք, որոնք շատ կոկիկ ու ապահով կառոյցներ են, փոխանակ...մեզի անծանօթ արօտներու մէջ զառածելու եւ անծանօթ դալարիք ճարակելու:
Այլապէս՝ ըսենք ու գրենք այսուհետեւ, եւ ոչ թէ յետայսու:
* * *
2. Եղիշէ պատմիչը ունի պատգամ մը, որ շատ սիրուած է յետնորդներուս կողմէ, եւ յաճախ առիթ կը գտնենք զայն արտասանելու ու...գրելու: Եւ որովհետեւ աարեւմտահայը կէտադրել շատ չի սիրեր եւ ընդհանրապէս ճիշդն ալ չի գիտեր, ահա դուրս կու գան այլանդակ բաներ:
«Մահ ոչ-իմացեալ մահ է,
«Մահ իմացեալ անմահութիւն է»:
Կը գրէ ու կը մեկնաբանէ զայն ըստ աշխարհաբարեան լեզուամտածողութեան, ուր ածականը կը դրուի գոյականին սկիզբը, ուստի զայն կ’ըմբռնէ սապէս՝
ա) Մահը անիմանալի մահ է...,– ինչ որ ոչի՛նչ կը նշանակէ:
բ) Մահը իմանալի անմահութիւն է...,– ա՛յս ալ ոչինչ կը նշանակէ:
Փորձեցէ՛ք իմաստ մը դնել այս երկու թարգմանութիւններուն մէջ, եւ պիտի նկատէք, որ չկա՜յ այդպիսին: Չկայ, որովհետեւ չունի՜ն...[3]
Հիմա պատշաճօրէն կէտադրենք զայն Եղիշէի, իմա՝ գրաբարեան մտածողութեամբ[4].
«Մահ ոչ-իմացեալ՝ մահ է,
«Մահ իմացեալ՝ անմահութիւն է»:
Որ կը նշանակէ՝
ա) Չգիտակցուած մահը իսկական մահ է: Այսինքն՝ եթէ մահը գիտակցաբար չէ ընկալուած է, ապա ան իսկական մահ է, ճիշդ ինչպէս կը մեռնին կենդանին ու բոյսը:
բ ) Իսկ եթէ մահը գիտակցաբար ընդունուած է, ապա ան անմահութիւն է:
Վարդան եւ իր զինակիցները կը յարէին այս երկրորդին. անոնք մահը գիտակցաբար ընդունած էին, հետեւաբար անմահութեան դափնիին արժանացան՝ իբրեւ նահատակներ: Նահատակը այն է, որ իտէալի մը համար յանձն կ’առնէ մահը, ինչպէս Վարդանանք առին:
* * *
3. La Bière
Այս բառը ֆրանսերէնի մէջ ունի երկու իմաստ՝ գարեջուր եւ դագաղ:
Չես գիտեր որո՛ւ մահուան առթիւ ֆրանսացի թղթակիցը կը յայտնէ իր թերթին, որ «ննջեցեալին մարմինը դրին դագաղին մէջ»: Հայ կորովաբիբ թղթակիցը,– արեւմտահայ ըսել կ’ուզուի անշուշտ,– առնելով այս լուրը, կը փութայ գրել իր խմբագիրին, թէ...«ննջեցեալին մարմինը դրին գարեջուրին մէջ»:
Ինչպէս կը տեսնէք, անցած դարուն ունեցած ենք աւելի վառ ու խայտաբղէտ երեւակայութեամբ օժտուած լրագրողներ, այլեւ աւելի զուարթ հրապարակագրութիւն մը:
Երանելի՜ օրեր:
Է՜հ, մեզ (արեւմտա)հայ են ասում...
2. Ըստ այսմ՝ մահու հաւասարապէս սեռական, տրական եւ գործիական է:
Սակայն «յետ մահու» բառակապակցութեան մէջ ան սեռական հոլով կիրարկուած է:
