image

Փխրո՞ւն, թէ՞ ձախողած պետութիւն (FAILED STATE). Գրեց՝ Գէորգ Հալէպլեան

Փխրո՞ւն, թէ՞ ձախողած պետութիւն (FAILED STATE). Գրեց՝ Գէորգ Հալէպլեան

                  Իսկ այսօր, ի՞նչ իրավիճակ կը ներկայացնէ Հայաստանի երրորդ հանրապետութիւնը 33 տարիներ անց։ Արդեօ՞ք Հայաստան «ձախողած պետութիւներու» շարքին է։ Պիտի փորձենք առաւելագոյնս խուսափիլ զգացական մօտեցումներէ եւ նայիլ այս հարցին զուտ բանականութեան, իրատեսութեան, անաչառութեան տեսանկիւնէ, եւ բնա՚ ւ ականջահաճոյ կամ ամբոխահաճոյ լաւատեսական «հայրենասիրութեամբ» կամ կատարուած իրողութիւնները  «անխուսափելի» համարելով։ Այո ցաւոտ ճշմարտութիւնը աւելի ընդունելի եւ ուսուցանող է քան հաճելի եւ զուարճալի սուտը կամ կիսաճշմարտութիւնը։

 

 

 

Ձախողած է այն պետականութիւնը, որ մի քանի գործոններու առկայութեամբ ՝  ինչպիսիք են քաղաքական անկայունութիւնը, քաղաքացիական անհնազանդութիւնը, կառավարման բացակայութիւնը, եւայլն, որոնք միջազգային ընտանիքի կողմէ կը դասուին որպէս թոյլ, անմրցունակ եւ  անկարող ՝  երկրի ներքին թէ արտաքին պետական կառավարման համակարգը վստահելի, կայուն եւ յուսալի դարձնելու պարտաւորութեամբ։ Որպէս նախկին  ձախողած պետութիւններ, կրնանք նկատել հետեւեալ երկիրները.- Սոմալի, Աֆղանիստան,Եմէն, Սուրիա, Հաիթի, Հարաւային Սուտան, եւայլն։

        «Ձախողած պետութիւն» խօսոյթը միջազգային օրէնքով եւ ըստ միջազգային յարաբերութիւններու, ընդունուած քաղաքական կամ դիւանագիտական հասկացողութիւն մը չէ եւ ան անպայմանօրէն չի նշանակէր որ տուեալ երկրի իշխանութիւնը վերջնականապէս փլուզուած է։ Այսուհանդերձ, ան  կ՚ ուղարկէ այն ազդակը, որ երկիրը կը դիմագրաւէ վտանգաւոր անկայունութիւն եւ անոր անկառավարելիութիւնը անխուսափելի կը դառնայ։ Կարգ մը պարագաներուն ձախողած երկիր խօսոյթը կը փոխարինուի «փխրուն պետութեամբ»։

        Ընդհանրապէս, ձախողած պետութիւն հասկացողութիւնը կը նշանակէ, որ ինքնիշխան ազգային- պետութիւնը կորսնցուցած է իր համար երկու կարեւորագոյն առաջնահերթ կարողութիւնները ՝

Կարողութիւնը պահպանելու իր իշխանութիւնը սահմանադրական եւ օրէնսդրական կանոններու առկայութեամբ, յանուն քաղաքացիներու անվտանգութեան եւ բնականոն կեանքի։ 

Կարողութիւնը պաշտպանելու իր պետական սահմանները։

       Բազմաթիւ պարագաներուն, ձախողած պետութիւններու կառավարութիւններ կը կորսնցնեն իրենց կարողութիւնը ՝ հայթայթելու հանրութեան հիմնական կարիքները, պարտադրել օրէնքները կամ պաշտպանել իր քաղաքացիները ներքին թէ արտաքին վտանգներով պայմանաւորուած։

       Ծայրահեղ պարագաներուն, ձախողած պետութիւններուն բաժին կը հասնին  քաղաքացիական պատերազմները, սովը, համաճարակը եւ մեծածաւալ արտագաղթը։ Ձախողած պետութիւններ շատ յաճախ թիրախ կը դառնան քրէական ցանցերու, ահաբեկչական կազմակերպութիւններու, եւ միջազգային գեր-տէրութիւններու, որոնք հարմար եւ պատեհ առիթը կը նկատեն իրենց աշխարհաքաղաքական շահերը իրականացնելու։

       Պետութիւններու ձախողման պատճառները.-

        Գոյութիւն ունին շատ պատճառներ սկսելով քաղաքական անկայունութենէն, տնտեսական ձախող քաղաքականութիւնէն  մինչեւ պետական անյաջող եւ սխալ կառավարում։

  • Քաղաքական անկայունութիւն.- Ազդեցիկ եւ արդիւնաւէտ գործող կառավարութեան կամ իշխանութեան բացակայութիւնը պատճառ կը հանդիսանայ քաղաքական անկայունութեան եւ քաոսի, որոնց հետեւանքով կ՚ առաջանայ փտախտ (Corruption), պետական եւ բնական  պաշարներու անխնայ վատնում եւ ապաղեկավարում, ներքին լարվածութիւն։
  • Տնտեսական սխալ կառավարում.- Ձախողած պետութիւններ շատ յաճախ ունին տնտեսական վատ կառավարում կամ անփութութիւն, ինչպէս նաեւ  տնտեսութեան մէջ օլիկարխներու  ներկայութիւնը բացասական հետեւանքներ կ՚ ունենայ, որոնց պատճառով  կ՚ առաջանայ աղքատութիւն, գործազրկութիւն, արտագաղթ, եւայլն։
  • Ընկերային անարդարութիւն.- Պաշարներու հասանելիութեան անհաւասարութիւնը, կրթութիւնը, առողջապահական ծառայութեան անհասանելիութիւնը, կրնան առաջացնել պառակտուածութիւն եւ անկայուն ներքին կեանք։
  • Տարածքաշրջանային հակամարտութիւններ.- Պատերազմներ, ապստամբութիւններ եւ տարբեր հակամարտութիւններ պետութիւններու միջեւ, կրնան ապակայունացնել տարածքաշրջան մը, որու հետեւանքով երկիրներ կ՚ առաջնորդուին դէպի «ձախողած երկիրի» կարգավիճակ։ Մասնաւորաբար կործանարար կը նկատուին քաղաքացիական պատերազմները, որոնք կրնան խզում առաջացնել կառավարութեան եւ հասարակութեան միջեւ։
  • Արտաքին ներխուժում.- Ձախողած պետութիւն մը շատ յաճախ հետեւանք է արտաքին ներխուժման, կանխամտածուած կամ ոչ։ Այս կը պատահի ռազմական ներխուժումով, պատժամիջոցներով կամ տարբեր ձեւերու միջամտութիւններով երկրի ներքին քաղաքականութեան։
  • Միջազգային ճնշումներ.- Մեծածաւալ միջազգային միջամտութիւններ, ինչպէս օրինակ տնտեսական եւ արեւտրական պատժամիջոցները, որոնք կարող են պատճառ հանդիսանալ  տնտեսական դժուարութիւններու եւ ներքին անկայունութեան։
  • Անվտանգային համակարգ.- Երկիրներ կարող են «ձախողած պետութեան» ենթարկուիլ իրենց կառավարութիւններու կարճաժամկէտ, միջնաժամկէտ եւ երկարաժամկէտ ազգային անվտանգութեան ռազմավարութիւններու ծրագրաւորման բացակայութեան պարագային, ինչպէս նաեւ սխալ եւ ոչ յուսալի ռազմավարական դաշնակիցներու ընտրութիւնը կրնայ երկիրը առաջնորդել դեպի «ձախողած պետութեան» կարգավիճակ։

         Իսկ այսօր, ի՞նչ իրավիճակ կը ներկայացնէ Հայաստանի երրորդ հանրապետութիւնը 33 տարիներ անց։ Արդեօ՞ք Հայաստան «ձախողած պետութիւներու» շարքին է։ Պիտի փորձենք առաւելագոյնս խուսափիլ զգացական մօտեցումներէ եւ նայիլ այս հարցին զուտ բանականութեան, իրատեսութեան, անաչառութեան տեսանկիւնէ, եւ բնա՚ ւ ականջահաճոյ կամ ամբոխահաճոյ լաւատեսական «հայրենասիրութեամբ» կամ կատարուած իրողութիւնները  «անխուսափելի» համարելով։ Այո ցաւոտ ճշմարտութիւնը աւելի ընդունելի եւ ուսուցանող է քան հաճելի եւ զուարճալի սուտը կամ կիսաճշմարտութիւնը։

         Վերոնշեալ «ձախողած պետութեան» մը պատճառները նկատի ունենալովդժբախտաբար պիտի չվարանինք ըսելուոր այո Հայաստանի երրորդ հանրապետութիւնը «ձախողած պետութիւն» մըն է իր հիմնադրութեան (1991) առաջին իսկ օրէն։ Սխալ եւ անարդիւնաւէտ պետական կառավարման համակարգէնսխալ ներքին եւ արտաքին տնտեսական քաղաքականութենէնսոցիալական անարդարութենէնանվէրջ ներքաղաքական պայքարներէնծրագրուած անվտանգային ռազմավարութիւն եւ ճարտարապետութիւն չունենալէննախկին համակարգի քաղաքական եւ կենցաղային արատաւոր մշակութային  բարքերու ներկայութենէնբազմահազար քաղաքացիներու արտագաղթէնսխալ ռազմավարական դաշնակիցներ ընտրելէնպետութեան բարձրաստիճան պաշտօններուն փորձառու եւ գրագէտ քաղաքական գործիչներու բացակայութենէնպետութեան ռազմավարական ենթակառուցվածքները օտարին նուիրելէնսխալ աշխարհաքաղաքական ուղղի որդեգրելէն մինչեւ հայոց բանակի վերափոխման եւ գերարդիական սպառազինութեամբ կահաւորելու բացակայութիւն։

     Ստեղծուած եւ շարունակուող այսպիսի աղէտալի եւ վտանգներով լի վիճակին համարմեղաւոր ենք նախ ՄԵՆՔ ԲՈԼՈՐՍ ՝ հայրենաբնակ եւ սփիւռքաբնակ հայերովյետոյ մեզ շրջապատող հակառակորդները եւ ոչ -բարեկամաբար տրամադրուած արտաքին ոյժերը։ 

 

Գէորգ Հալէպլեան