2.56c
Երեվան
երկ, մրտ 24
Մի թլփատուած տաճիկ...
«Հորիզոն գրական»-ի անցած նոյեմբերի թիւին մէջ կը կարդայի յօդուած մը, որուն հեղինակը շատ անցողակի մէջբերում մը կ’ընէ Օթելլոյի վերջին մենախօսութենէն.
--«Մի անգամ Հալէպում մի թլփատուած տաճիկ...»:
Իսկ բնագրին մէջ Շեյքսփիր տաճիկ բառը չէ կիրարկած բնաւ. այլ մէյ մը ըսած է «թուրք», եւ քիչ անդին զայն կոչած է «թլփատուած շուն»:
In Aleppo once…a malignant and Անգամ մը Հալէպի մէջ նենգամիտ եւ
turbaned Turc beat a venitian… փաթթոցաւոր թուրք մը հարուածեց
վենետիկցի մը...
I took by the throat the cicumsised dog Կոկորդէն ճանկեցի թլփատուած
and smote him thus… (V.ii. 341－354): շունը եւ այսպէս մորթեցի զայն...
Արտասանելով այս վերջին տողը՝ Օթելլոն գօտիէն կը հանէ դաշոյնը ու կը խրէ իր սեփական կոկորդին ու կ’իյնայ Դեզդեմոնայի անշունչ մարմնին վրայ, որ պահ մը առաջ խեղդած էր իր ձեռքերով:
Խորհրդային կարգերու օրով եւ չվշտացնելու համար թուրք աղբարիկները, թուրք-ը դարձուցած էին տաճիկ : Եւ ահա աւանդոյթը պահուած է:
Նոյնհետայն Դ. Վարուժանի «Բանուորուհին» քերթուածի «թուրք սրիկայ մը» բառակապակցութիւնը դարձուած էր... «սրիկայ մը». ջնջուած էր թուրք ածականը:
«Կամ ետեւէդ շուայտօրէն կը սուլէ Կամ ետեւէդ շուայտօրէն կը սուլէ»
«Թուրք սրիկայ մ’անոպայ։ ---------- սրիկայ մը անոպայ»:
Եւ արեւելահայ ընթերցողը չէր ճանչնար այդ սուլողին ազգութիւնը:
Պտտիլ եւ պտըտիլ
Երբեմն կ’ունենանք այն խաբուսիկ զգացումը, թէ երբեմնի լեզուական այս կամ այն սխալը այլեւս հանրօրէն սրբագրուած է՝ զարմանալով, թէ ինչպէ՞ս մարդ կրնար նման սխալ մը գործել: Բայց ահա օրերը կու գան ուրիշ բան ըսելու. վերջերս գրեթէ նոյն օրը «Արարատ»-ի եւ «Զարթօնք»-ի մէջ հանդիպեցայ պտըտիլ բային՝ ը-ով:
Փորձեցի իմանալ, թէ ո՞ւր պահուած է այս սխալին ակունքը:
Եւ բանէն դուրս եկաւ, որ ան ունի շատ խոր անցեալ մը:
Արդարաեւ, պտըտիլ՝ ը-ով գրած են , ի շարս այլոց, նաեւ՝
--Ոչ աւելի, ոչ պակաս՝ «Նոր հայկազեան»-ը՝ պտտըտիլ, պտըտցնել: Նորայր Բիւզանդացին՝ պտըտցնել (Ֆրանսահայ բառարանին մէջ՝ ֆրանսերէնի promener/պտտցնել բայի առթիւ): Ապա յաջորդաբար՝ հայր Սամուէլ Գանթարճեան, Գուիտոն Լուսինեան, Մեսրոպ Նուպարեան, Գայայեան, հայր Ճիզմեճեան, Տէր Խաչատուրեան, հայր Կռանեան, մինչեւ իսկ... Մեսրոպ Գույումճեան եւ Գնէլ արք. Ճերեճեան:
Եւ կ’իմանանք, որ սփիւռքի մէջ տակաւին հայոց լեզուի դասագիրք կայ, որ որդեգրած է պտըտիլ-ը ու զայն կը թելադրէ աշակերտութեան:
Բացառութեան կարգով միայն Եղիա Տեմիրճիպաշեանը ունի պտտիլ-պտտցնել:
Ու այսչափ:
Ուրեմն ի՞նչ, պարտինք հետեւիլ բացարձակ մեծամասնութեա՞ն, թէ՞ մէկ հատիկ բացառութեան:
Ո՛չ մէկուն, ո՛չ միւսին, այլ... տրամաբանութեա՛ն եւ... փաստերո՛ւն:
* * *
Օրին Հացեկացի սուրբը օրինադրած է, որ բառամէջի լսուող ը ձայնաւորը չգրուի. լա՛ւ հասկնանք՝ բառամէջի՛. ո՛չ սկիզբի ու ո՛չ վերջի: Եւ այդպէս ալ կիրրակուած է մեր ողջ մատենագրութեան մէջ: Այստեղ բացառութիւն չի կրնար կազմել պտոյտ արմատի ոյ երկբարբառի սղումով յառաջացած ը ձայնաւորը, եւ տալ՝ պտըտիլ:
Եթէ մեր ուղղագրութիւնը հետեւէր ձայնափոխական ոյ > ը կանոնի մը, ապա պարտէինք գրել քոյր/քըրոջ, սակայն ի սկզբանէ գրած ենք քրոջ՝ առանց ը-ի:
Բոլոր բառարանները կ’ընդունին պոյտ բառի մը գոյութիւնը, որ կը նշանակէ «խորունկ աման», մասնաւորաբար կաւէ աման, եւ որուն ոյ երկբարբառի սղումով յառաջացած է պտուկ բառը, որ ոչ մէկ ատեն պըտուկ գրուած է:
Բոյն արմատը իր կարգին կորսնցնելով իր ոյ երկբարբառը, ամէն տեղ ու միշտ տուած է բնաւեր, եւ ոչ մէկը միտքէն անցուցած է բընաւեր գրել:
Սոյր “արագ” արմատը նախապէս տուած է սուրարշաւ, սա իր կարգին դարձած է սրարշաւ, եւ այսպէս ալ արձանագրուած է բոլոր բառարաններու մէջ:
Ծանօթ.－ Ունինք արշաւասոյր բառը, որ սխալ կառոյց ունի. սոյր արմատը, որ որոշիչն է արշաւ-ին, հայերէնի բառակազմական օրէնքով պէտք դրուի բառին սկիզբը, ինչպէս է պարագան, օրինակ, հետեւեալներուն՝ մեծ-ա-միտ, բարձր-ա-հասակ, շիկ-ա-մօրուս, տխր-ա-դէմ, արագ-ա-վազ եւ այլն, որոնց մէջ մեծ, բարձր, շէկ, տխուր, արագ ածական որոշիչները դրուած են բառերուն սկիզբը: Սոյր-սուրաշաւ-սրարշաւ տարբերակը յառաջացած է ի սրբագրութիւն այդ սխալ կառոյցին, որ, սակայն, իր կարգին պահպանուած է, եւ մեր բոլոր բառարանները օժտուած են հիմա երկու տարբերակներով՝ սրարշաւ եւ արշաւասոյր:
Այս բոլորի լոյսին տակ՝ ինչո՞վ կ’արդարանայ պտոյտ/պտըտիլ հնչիւնափոխութեան մը կիրարկումը այնքան պատկառելի ու նուազ պատկառելի հեղինակութիւններու կողմէ: Շատ պարզ է՝ ոչ մէկ բանով:
Բացարձակապէս ոչ մէկ հիմնաւորում տրուած է այդ ը-ին:
Չէ տրուած, որովհետեւ գոյութիւն չունի ան:
Մեր ամբողջ բառամթերքին մէջ ունինք բառամէջի ը-ի ընդամէնը մէ՛կ օրինակ, մէ՛կ եզական բացառութիւն՝ անցընել ներգործական բայն է այդ, որուն ը ձայնաւորին շնորհիւ կը զանազանենք զայն անցնիլ չէզոքէն, մասնաւորաբար անցեալ ժամանակներու մէջ՝ կ’անցնէի/կ’անցընէի, պիտի անցնէի/պիտի անցընէի, անցնէի/անցընէի, եւ կարգ մը դերբայներու մէջ՝ անցնելու/անցընելու, անցնելէ/անցընելէ, անցնելով/անցընելով, նաեւ՝ անցնելէն/անցընելէն:
Ինչպէս կը տեսնենք, բառ կերտել, ուղղագրել զայն եւ մաս դարձնել զայն լեզուի բառագանձին՝ ասոնք տգնաջան ու տաժանագին աշխատանքի արդիւնք են, որուն պատուով լծուած են մեր նախնիներն ու երախտաւորները:
Մրցոյթ 3.
***Զետեղէ՛ միայն բառը հետեւեալին մէջ.
---Քաղաքը կառուցուած է մօտաւորապէս հինգ հարիւր տարի առաջ միայն:
***Հետեւեալներէն երեք-երեք ընտրէ՛ ամենավայելուչը.
ա)---Ան խանդավառ շարունկեց աշխատանքը:
---Ան խանդավառօրէն շարունակեց աշխատանքը:
---Ան խանդավառութեամբ շարունակեց աշխատանքը:
բ)---Ան յամառ հետապնդեց նպատակը:
---Ան յամառօրէն հետապնդեց նպատակը:
---Ան յամառութեամբ հետապնդեց նպատակը:
***Հետեւեալին ո՞ր բառերը կը զեղչես.
---Սուրիոյ մէջ կացութեան վերաբերեալ միջազգային քննարկումները կը շարունակուին:
***Հետեւեալին մէջ կան տեղափոխելի բառեր.
---Երգչախումբը ներկայացուցած է երաժշտական յուզիչ կտոր մը՝ նուիրելով զայն զոհերու յիշատակին:
***Վերաշարադասէ մի՛այն ընդգծուած հատուածը:
---Ան հաստատեց իր դիրքորոշումը՝ կոչ ուղղելով կողմերուն՝ Սուրիոյ մէջ միասնաբար պահպանելու սուրիական հողին ամբողջականութիւնը:
Ճիշդ պատասխանած են՝ Գէորգ Եազըճեան (8), Պերճ Տէր Սահակեան (6), Ցոլակ Ապտալեան (8), Դանիէլ Թիւֆենքճեան (4), Գեղամ Խաչատրեան (5), Եփրեմ Թոքճեան (7):
Մրցոյթ 4.
***Հետեւեալ չորսէն ո՞ր մէկը աւելի հեզասահ ու բարեհունչ է.
---Այսօր ձմեռը կը սկսի: ---Ձմեռը կը սկսի այսօր:
---Այսօր կը սկսի ձմեռը: ---Ձմեռը այսօր կը սկսի:
***Կէտերը փոխարինէ յարմար շաղկապով մը:
---Թէեւ հասած ենք նախատեսուած սահմանը, -------- անհրաժեշտ կը համարենք ընել յաւելում մը:
***Ջնջէ՛ երեք աւելորդ բառերը:
---Անոնք քննարկեցին երկու երկիրներու միջեւ ելեկտրական ոլորտին մէջ գործակցութեան կարելիութիւնները («Ազդակ», 20/12/2024, էջ 3):
***Հետեւեալին մէջ բառ մը սխալ կիրարկուած է եւ կը կարօտի փոխարինումի.
---Կը շարունակեմ հանրապետութեան նախագահի պաշտօնին թեկնածու մնալ եւ դրական կ’ընկալեմ ներկայ փուլին պատշաճ եղող որեւէ անուն («Ազդակ», 20/12/2024, էջ 8):
***Կէտադրական ի՞նչ նշան կը դնես գծիկներուն փոխարէն:
---Նկատուեցան բնականոնացումի քայլեր -------- վերաբացուեցան սահմանային անցքերը, դպրոցները վերսկսան գործել, դրամատուները բացին իրենց դռները եւ այլն:
Արմենակ Եղիայեան
armenag@gmail.com
