0.09c
Երեվան
երք, մրտ 04
44-օրեայ պատերազմէն անցաւ աւելի քան չորս տարի, բայց տակաւին ամէնօրեայ դրութեամբ, զանազան պաշտօնական ու անպաշտօն հարթակներու վրայ, քաղաքական գործիչներու ու փորձագէտներու միջեւ վիճարկումներէ անպակաս են անոր առնչուող բեւեռացած ահարկու յարձակումները, փոխադարձ մեղադրական ամբաստանութիւնները։ Ընթացքի մէջ են նաեւ կարգ մը բարձրաստիճան զինուորականներու դատավարութիւններ։ Հակառակ ժամանակի թաւալումին, վէրքերը չեն սպիացած. մաղձը, թշնամութիւնը, քաղաքական խօսոյթի մէջ թշնամական կիրքը նուազելու հակում չեն ցուցաբերեր։ Դաւադրական տեսութիւնները, կեղծ լուրերու շրջանառութիւնը սովորական երեւոյթ դարձած են։ Նիւթը այնքան տագնապալի ու ողբերգական է, որ ցայժմ անկարելի եղած է երրորդ՝ հաւասարակշռող բեւեռի մը գոյացումը, դէպքերը առարկայական փաստագրական հիմքերով ուսումնասիրելու համար։
Թէեւ ստեղծուեցաւ 44-օրեայ պատերազմի հանգամանքները ուսումնասիրելու կոչուած խորհրդարանական քննիչ յանձնաժողով մը, որ 2024 Նոյեմբերին պէտք էր իր զեկոյցը ներկայացնէր Խորհրդարան, որպէսզի քննարկուէր փակ նիստի ընթացքին,– նկատի ունենալով անոր մէջի գաղտնի տեղեկութիւնները–։ Սակայն, ցայսօր չէ ներկայացուած այդ զեկոյցը։
Կարեւոր հանգամանք է նաեւ այն երեւոյթը, որ սոյն Քննիչ յանձնաժողովին իր մասնակցութիւնը զլացան ընդդիմադիր քաղաքական ուժերը, ինչ որ Յանձնախումբը վերածեց իշխող կուսակցութեան խորհրդարանական անդամներու քննիչ մարմինի մը, արժեզրկելով զեկոյցի եզրակացութիւնները։
Վերջապէս, վերջերս լոյս տեսաւ Երեւանի «Հումանիտար հետազօտութիւնների կենտրոն»-ի՝ 44-օրեայ պատերազմին նուիրուած՝ «44. Պարտութիւն / 2020-ի արցախեան պատերազմը՝ իրողութիւններ եւ հետեւութիւններ» խորագրեալ հրատարակութիւնը, հեղինակութեամբ՝ Վիգէն Չըթըրեանի, Աշոտ Ոսկանեանի, Կարէն Յարութիւնեանի եւ Մկրտիչ Կարապետեանի։ Վերլուծական ու քննական աշխատասիրութիւն մը, որ հիմնուած է Ժընեւի պատմութեան եւ միջազգային յարաբերութիւններու դասախօս Չըթըրեանի՝ քաղաքական ու զինուորական բարձրագոյն պաշտօններ վարած անձնաւորութիւններու եւ փորձագէտներու հետ կատարած շուրջ երեսունհինգ հարցազրոյցներու վրայ։
Թէեւ սա առաջին ուսումնասիրական փորձը չէ, ինչպէս սոյն գիրքի համահեղինակ Կարէն Յարութիւնեան կը նշէ «2020-ի պարտութեան կիսապատասխան հարցերը» վերնագիրը կրող իր գրութեան մէջ։ Ցայժմ, ղարաբաղեան երկրորդ պատերազմի վերլուծութեան տասնեակ փորձեր եղած են, ուսումնասիրելու համար, 44-օրեայ պատերազմի պատճառներն ու հետեւանքները, որոնցմէ սփիւռքահայութեան ծանօթ է Ժիրայր Լիպարիտեանի, Թալին Փափազեանի եւ Ռոպէր Այտապիրեանի 2021-ին հրատարակած «Սպիտակ գիրք. 2020-ի Ղարաբաղեան պատերազմը եւ Հայաստանի ապագայ արտաքին եւ անվտանգութեան քաղաքականութիւնը» զեկոյցը։
«44. Պարտութիւն / …»-ը իւրայատուկ է, որովհետեւ հիմնուած է 35 հարցազրոյցներու վրայ, որոնք քաղաքական բոլոր հորիզոններու անձնաւորութիւններու կը պատկանին, Հայաստանէն եւ Արցախէն, որոնց մէջ ներառռուած են ինչպէս վարչապետ Փաշինեանը, այնպէս ալ նախագահ Սերժ Սարգիսեանը։ Բացակայ է Քոչարեան։ Բայց կան նաեւ հարցազրոյցներ անանուն բարձրաստիճան երեք անձնաւորութիւններու, որոնք մերժած են իրենց անունին բացայայտումը։ Սոյն աշխատասիրութիւնը կարեւոր է փաստագրական հիմքեր ստեղծելու, Հայաստանի բանակաշինութեան ու ապագայ անվտանգութեան համակարգը կառուցելու համար տուեալներ ձեռք բերելու առումով, հեռու՝ քաղաքական շահարկումներէ։
Կարեւոր է նաեւ հանրութեան տեղեկատւութիւն տրամադրելու առումով, որպէսզի երկրի քաղաքացիները եւս լուսաբանուին տեղի ունեցած արհաւիրքը ընբռնելու եւ ըստ այնմ՝ ապագային աւելի պահանջատէր ըլլալու համար երկրի քաղաքական ղեկավարութենէն։
Սոյն գիրքի հրատարակութեամբ 44-օրեայ պատերազմի խութերը, մութ կէտերը ամբողջովին բացայայտուած չենք կրնար սեպել, սակայն, կարեւոր քայլ մըն է քննադատական ու քննական մտածողութեամբ մօտենալու հարցին, ինչպէս նաեւ կարեւոր է իբրեւ Հայաստան-Սփիւռք գիտաշխատողներու գործակցութեան արգասիք։
Ժ.Չ.
