17.09c
Երեվան
երք, ապր 16
Բացի…
Այս բառը նախադրութիւն մըն է, որ կը պահանջէ բացառական հոլով խնդիր. օրինակ՝ բացի գիրքէն, բացի ինձմէ, բացի Թորոսէն, բացի ասկէ եւ այլն: Եւ կարելի է ըսել, որ արեւմտահայերէնի մէջ այս խնդրառութիւնը միշտ ալ յարգուած է(ր) գոհացուցիչ սահմաններու մէջ: Վրէպները համբակութեան հետեւանք եղած են: Այս այսպէս ըլլալով՝ ահա վերջին տարիներուն արեւմտահայ մամուլի մէջ սկսած են մէջ ընդ մէջ երեւիլ բացի + ուղղական հոլով կառոյցներ, օրինակ՝
բացի այդ, բացի մամուլը, բացի նախարարը...
Այսինքն՝ պարագաներ, ուր խնդիրը այլեւս բացառական հոլով չէ դրուած, այլ պարզապէս ուղղական-հայցական հոլով:
Ուրկէ՞ կու գայ խնդրային այս դիմաշրջումը, խանգարումը:
Ան կու գայ արեւելահայերէնի մեքենական իւրացումէն:
Անշուշտ այդ մեքենականութիւնը նախանշան է նաեւ սեփական լեզուամտածո- ղութեան բթացման. այո՜, արեւմտահայ լեզուամտածողութիւնը սկսած է բթանալ, եւ այդ բթացումի պատճառներէն մէկը եւ ոչ նսեմագոյնը արեւելահայերէնն է, որ յաճախ մեր խմբագրատուներուն,-- երբեմն ալ անհատական կեանքին,-- մէջ աւելի տիրական ներկայութիւն է, քան արեւմտահայերէնը:
Իսկ ինչպէ՞ս կը վարուի այս պարագային արեւելահայերէնը:
Շատ պարզ է. արեւելահայը կ’ըսէ բացի այս, բացի այդ, բացի այն... ուր այս, այդ, այն ուղղական հոլով են: Իսկ մերոնց ըրածը ասոնցմէ մէկնումէկին ընդօրինակութիւնն է:
* *
*
Այս զառածումին աղբիւրը հետւեալն է. այս դերանունները աշխարհաբարի մէջ չեն հոլովուիր, ինչպէս կը հոլովուէին գրաբարի մէջ՝ այս-զայս-այսր-այսմ-յայսմանէ-այսու-յայսմ:
Եւ ահա արեւելահայը ինքնաբերաբար ասոնք անփոփոխ կը կիրարկէ, անկախ պահանջուած հոլովէն:
Նոյն արեւելահայը սիրայօժար կամ անվրէպ կ’ըսէ՝ բացի սրանից, բացի դրանից, բացի նրանից, այլ խօսքով կը հոլովէ ասոնք, որովհետեւ սա, դա, նա դերանունները հոլովելի են՝
սա-սրա-սրան-սրանից-սրանով-սրանում
Իսկ մենք ինչպէ՞ս կը վարուէինք այն երանելի ժամանկներուն, որոնց ակնարկեցի վերը: Մենք ալ կ’ըսէինք՝ բացի ասկէ-բացի ատկէ- բացի անկէ, ուր հոլովուող դերանունն է՝աս- ասոր-ասկէ-ասով
Աւելցնե՞մ հետեւեալը եւս. մեր դասագիրքերը համարձակօրէն կը շեշտեն, որ այս դերանունը կու տայ ասոր-ասկէ-ասով: Բացէ՛ք որեւէ քերականութեան գիրք պիտի հանդիպիք այս «գիտելիքին»: Ոչ մէկ տեղ յիշուած է, որ այս-այդ-այն չեն հոլովուիր, եւ փոխարէնը կը կիրարկենք՝ աս-ասոր-ասկէ-ասով յարացոյցը:
Գիտելիքի այս թերացումը կամ պակասը գործնական որեւէ անախորժ հետեւանք չէ պատճառած, եւ բոլորովին հեզասահ ընթացած է մեր ուսուցումն ու... կեանքը:
Մինչեւ որ վրայ հասաւ... անկախութիւնը՝ իր լեզուական հետեւանքներով:
Ծանօթ.− Այս-այդ-այն դերանուններուն հոլովազրկութիւնը այլապէս երեւան կ’ելլէ արեւմտահայերէնի մէջ՝ ի նմանութիւն արեւելահայերէնի. օրինակ՝ մասին յետադրութիւնը սեռական հոլով կը պահանջէ. Թորոսի մասին, քաղաքի մասին, եղբօրդ մասին եւ այլն:
Սակայն երբ կարգը կու գայ այս-այդ-այն դերանուններուն, ապա կ’ըսենք՝
այս մասինայդ մասինայն մասին
Այլ խօսքով՝ անհոլով կը ձգենք այս, այդ, այն դերանունները, ճիշդ ինչպէս արեւելահայը այլուր անհոլով կը ձգէ ասոնք բացի նախադրութեան հետ:
Մինչ փոխարէնը ազատօրէն կ’ըսենք՝ ասոր մասին-ատոր մասին-անոր մասին, ուր հոլովուողը աս-ատ-ան դերանուններն են, որոնք հոլովելի են:
Ճիշդ ինչպէս արեւելահայը կը յաջողի հոլովել սա-սրա-սրան-սրանից-սրանով ու կ’ըսէ՝ բացի սրանից ու երբեք չ’ըսեր բացի սա, բայց կ’ըսէ՝ բացի այս, քանի այս անհոլովելի է:
Այլ խօսքով՝ հայը նոյն վարուելակերպը ունեցած է այս-այդ-այն դերանուններու պարագային. ան երկուստեք անհոլով կիրարկած է զանոնք՝ անկախ քերականութեան պահանջէն:
* * *
Անդին կայ, սակայն, աւելի ծանրակշիռը:
Որ հետեւեալն է.
Արեւելահայերէնը սկսած է,− կ’ենթադրեմ վաղուց,− ընդհանուր առմամբ պայքարիլ բացառական հոլովի խնդրառական կարգին դէմ. այլ խօսքով՝ չէզոքացնել բացառական հոլովը այլ կառոյցներու մէջ, ուր խնդրոյ առարկան այս-այդ-այն անհոլովելի դերանունները չեն միայն: Ան սկսած է բացառականէ զրկել գոյականները եւս ու այս՝ ոչ միայն բացի նախադրութեան, այլ ընդհանուր առմամբ՝ բայական խնդրառութեան առթիւ եւս:
Օրինակ արեւելահայը շատ հեզասահօրէն կ’ըսէ.
--Հրաժարուէ՞ր իր զօրքի վրայ կրակողներին պատասխանել («Ազգ», 3-6-16):
--Արկատիո Երկրորդը դադարել էր պատկանել իր ընտանիքին» (Ռուբէն Յովսէփեան, «Հարիւր տարուան մենութիւն», էջ 260):
--Նա խուսափում էր մի ստոյգ բան ասել (Սերո Խանզատեան):
Մինչեւ անգամ՝ «Ազատութիւն ռադիոկայանը չհամաձայնելով ռուսական իշխանութիւնների պահանջը...»: Թէեւ այս վերջինը կարելի է նկատել բոլորովին անձնական պարագայ:
Ուր կ’ակնալուէին՝ պատասխանելուց, պատկանելոց, ասելուց բացառականները եւ պահանջին տրականը:
Ասոնք դանդաղօրէն , սակայն նաեւ անշեղօրէն կը թափանցեն արեւմտահայերէնի մէջ՝ նախ հիւրընկալուելով «Ազդակ»-ի քաղաքական էջէն,− որուն դռները միշտ լայն բացուած են լեզուական ամէն տեսակ աղաւաղումի առջեւ,− ուր անոնք խնամքով կը թխսուին, կը սաղմնաւորուին, կը համալրուին ու անկէ ալ կը տարածուին ի սփիւռս:
Օրինակ՝ «Օպամա Էրտողանը կը նկատէ միապետական ղեկավար մը, որ կը հրաժարի օգտագործել իր հսկայական բանակը...» («Ազդակ», 12-3-2016, էջ 10):
Դժուար է ենթադրել, թէ բերուած օրինակը արեւելահայ ծագում ունի, եւ հապճեպով արեւմտահայերէնի փոխադրուած ըլլալով՝ տեղիք տուած է հոլովական սայթաքումի, ընդհակառակը, ան շատ աւելի հետեւանք է արդէն մաշող լեզուամտածողութեան մը, որ չի զանազաներ այլեւս ուղղականն ու բացառականը:
Այլ հարց թէ այսպիսիները առայժմ կը փորձենք, առ ի մխիթարութիւն, լաւատեսօրէն վերագրել անուշադրութեան՝ չուզելով հաշտուիլ մերկ իրականութեան հետ:
Նայինք մինչեւ ե՛րբ կը յաջողինք խաբել զմեզ:
Մրցոյթ 86.
***Ընդգծէ՛ ամէնէն աւելի հայեցին, բարեհունչն ու ճիշդը.
բ. Յունաստանի գերիշխանութիւնը՝ իր կղզիներուն վրայ, վիճարկելի չէ:
***Ջնջէ՛ հետեւեալ երեք «մը» յօդերէն մէկը.
---Տնակը կը գտնուի գետակի մը վրայ, նման շինութիւն մը լուծում է ցամաքային տարածքի պակասի:
***Դուն ինչպէ՞ս կը շարադրես հետեւեալը.
---Նախագահը Լիբանանի զարթօնքի (պէտք եղած) բարեկարգումնրուն յստակ տեսլական ունի:
***Դէ՞մ, թէ՞ վրայ.
---Ցուցարարները դատապարտեցին Ազրպեյճանի յարձակումը Հայաստանի վրայ:
***Հայաստանի՞ն, թէ՞ Հայաստանի վրայ:
---Ազրպեյճան կը փորձէ իր պայմանները զէնքով պարտադրել Հայաստանին:
Ճիշդ պատասխանած են՝ Ցոլակ Ապտալեան (7), Լիւսի Տէօքմեճեան (8), Համբարձում Յարթունեան (5), Թալին Չորթան(4), Վահէ Աբէլան (5),ժաֆֆի Ստեփանեան (6), Արմէն Պաղտոյեան (8), Պերճ Տէր Սահակեան(9), Գրիգոր Սիմոնեան (7), Լեւոն Շառոյեան (7):
Մրցոյթ 87.
***Ի՞նչ բառ կարելի է զեղչել հետեւեալներուն մէջէն.
---Բօթաբեր նամակը կնքուած էր կապոյտ գոյնի մելանով:
---Անոր երկու արիւնակից եղբայրներէն ոչ մէկը զիջեցաւ:
---Քսան տարեկան հասակին ան արդէն գիտութեան մագիստրոս էր:
---Ան չի կրնար առանձին կրել վաթսուն քիլոկրամ կշռող բեռը:
---Այս կացութիւնը կը պահանջէ, որ դիմում ներկայացնէք յոյն դեսպանին մօտ:
Արմենակ Եղիայեան
armenag@gmail.com
