5.09c
Երեվան
ուրբ, նմբ 22
«Պայքար»ի հարցերուն կը պատասխանէ հանրհայտ բեմադրիչ, դերասան եւ թատերական գործիչ՝ բեմադրիչ Ժիրայր Փափազեան։
Պրն. Փափազեան, այսօր ի՞նչ ծրագիրներու մէջ էք։ Հակիրճ ի՞նչ կը պատմէք մեր ընթերցողներուն։
ԵՊՀ Թատերական «Ինսթիթուտ»ի (Հիմնարկ՝ խմբ. Ս. Արեան) մէջ արդէն չորրորդ տարին է, որ դերասանական աւարտական դասարանին համար բեմադրութեան դասեր կու տամ։ Միւս կողմէ Երկու «փիէս» սկսայ բեմադրել, որոնցմէ մին արեւմտահայերէնով պիտի ըլլայ։ Հակառակ անոր, որ նիւթը ֆրանասական գրականութիւնէ առնուած նիւթ մըն է, բայց ինձմէ խնդրեցին, որ անպայման արեւմտահայերէն սորվեցնեմ ուսանողներուն, որպէսզի ճիշդ շեշտադրումներով կարենան խօսիլ։ Օփերային մէջ Արշակ երկրորդի առաջնախաղը կար, որ նոր աւարտեցաւ։ Երեք անգամ արդէն խաղացին եւ անշուշտ պիտի շարունակուի։ Մեծ խանդավառութեամբ նշուեցաւ այդ խաղին բեմելը, քանի որ առաջին անգամն էր, որ բննօրինակը՝ ինչպէս որ Չուխաճեանը գրած է, Իտալերէնով խաղցուեցաւ։ Մինչ այդ Արշակ երկրորդի Սովեատական տարբերակն էր, որ կը ներկայացուէր։ Այդ գործը Արշակ, Օլիվիա, Փառանձեմ անուններէն զատ ոչ մէկ կապ ունէր Տիգրան Չուխաճեանի հեղինակած գործին հետ, ո՛չ երաժշտական առումով, ոչ ալ՝ նիւթի։ Այդ գրուած է Լեւոն Խոճա Էյնաթեան անունով սովետահայ գրողի մը կողմէ։ Երբ ասիկա մէջտեղ հանեցի, դարձայ «ազգային դաւաճան», քանի որ շատեր չեն ուզեր իրենց «կերած ապուր»ը մէջտեղ ելլէ։ Երբ մարդիկ մտիկ ընեն իսկականը, որ երաժշտականօրէն հարիւր գլուխ բարձր է Սովետականէն, պիտի ըսեն, որ այսքան տարիէ մեզ խաբեր էք։ Այդ խաբէութիւնը մէջտեղ չելլելու համար, մեծ ընդդիմութիւն կար, մինչեւ որ Մայեսթրօ Դուրգարեանը ոտքը դրաւ, ըսելով որ պիտի ընենք։ Շատեր ընդդիմացան, մարդիկ եկան-գացին, խօսեցան, բայց Դուրգարեան իր խօսքին վրայ մնաց։ Արշակ երկրորդին բեմադրիչը ֆրանսացի է, հրաւիրուած Ֆրանսայէն։ Ես գեղարուեստական ղեկավարն եմ։ Գործընկերս՝ Ճոն Սարգիսեանը, Գանատայէն, որ «քոմբոզիթոր»ն է, ինք աշխատեցաւ նոթաներուն վրայ։ Ես «թեքսթ»ին վրայ աշխատեցայ։ Տասնհինգ տարիէ ի վեր կ՚աշխատինք այդ նիւթը գլուխ հանելու համար։ Շատ դժուար գործ էր զայն ամբողջացնելն ու այնպիսի վիճակի մը հասցնելը։ Հիմա զայն կարելի է որեւէ Օփերայի ընկերութեան «հրամցնել», որ խաղայ։ Ներկայիս, Սունդուկեանի մէջ պիտի բեմադրեմ Ճորճ Պէրնար Շոու-ի «Զէնքերն ու մարդը» (Arms and the man), որ այստեղ ծանօթ է «Շոքոլաթ ուտող զինուորը» անունով, որ Խաչիկ Դաշտենցը թարգմանած է 70-ականներուն։ 11 Յունիսին պիտի սկսի խաղը։ Հակառոմանթիկ կատակերգութիւն է, ուր հերոսներուն իրական «ես»ը կը յայտնաբերուի։ Դէպքը կը պատահի Պուլկարիոյ մէջ՝ 1890-ականներուն, Սերպ-Պուլկարական պատերազմի ժամանակ։ Թատերախաղի հիմնական միտք բանին պատերազմներու անիմաստութիւնն է , ու կերպով մը հակա-պատերազմ «փիէս» մըն է։Խումբը շատ լաւ է, մասնագէտներ են եւ ես շատ լաւ տրամադրուած եմ։
Մօտ ութ տարիէ ի վեր Հայաստան կ՚ապրիք։ Ինչպէ՞ս կը գնահատէք թատերական կեանքը։ Ի՞նչ են խնդիրները։
Առաջին անգամ 2016-ին վերադարձայ, բեմադրութիւն մը կատարեցի, եւ գացի։ Քանի մը ամիսներ ետք դարձեալ եկայ, քանի որ Կոստանդին Օրբէլեանը հրաւիրեց զիս եւ Օփերային մէջ ներկայացում մը պատրաստեցինք։ Ըսեմ, որ ես հինգ տարի հոս՝ թատերական «Ինսթիթուտ» ուսանած եմ Սովետի ժամանակ։ Որոշ չափով ընդհանուր վիճակէն տեղեակ էի։ Զիս ընդունելու խնդիր կ՚ունենան աւելի մեծ սերունդի ներկայացուցիչները։ Երիտասարդները «բաց» են, ուրախ են եւ պատրաստ նոր բաներ լսելու։ Այդ էր, որ զիս համոզեց։ Երբ եկայ 2016-ին, ինծի առաջարկեցին Համազգայինի Սօս Սարգսեանի անուան թատրոնին մէջ գործ մը բեմադրել, զարմացայ, որ պետական թատրոնի մը տնօրէնը երիտասարդ է, եւ մտքէս ըսի, որ ուրեմն բան մը փոխուած է Հայաստանի մէջ։ Յետոյ, հանդիպեցայ երիտասարդ եւ տաղանդաւոր դերասաններու, որոնք հոյակապ ձեւով աշխատեցան հետս եւ ուրախ էին, որ «դուրս»էն մէկը եկած է եւ իրենց հետ կ՚աշխատի։
Երկար ժամանակ, թատրոնը Հայաստանի մէջ մթնոլորտ ստեղծող կառոյց եղած է, նաեւ Սովետի ժամանակ։ Այսօր նահանջա՞ծ է քիչ մը։
Առաջին հերթին, խնդիրը ֆինանսական է։ Սովետի ժամանակ Քրէմլը դրամը կու տար, որպէսզի արուեստը եւ կրթութիւնը քաջալերուի, պայմանաւ որ իրենց «փրոբականտ»ը ըլլայ։ Հիմա նիւթականի դժուարութիւն կայ, պիւտճէն շատ քիչ է։ Շատեր երեւակայական բաներ կը խօսին, ըսելով, որ թատրոնը տոմսավաճառութեամբ իր ծախսերը թող հոգայ։ Երկու միլիոն ժողովուրդ ունեցող երկրին մէջ քանի՞ հանդիսատես կրնաս ունենալ։ Երբ Եւրոպայի կամ Ամերիկայի մէջ գործ մը ներկայացնենք, երկու-երեք ամիս, ամէն գիշեր կը խաղանք, սրահը լեցուն կ՚ըլլայ։ Հոս թիւը քիչ է։ Եթէ հոս կ՚ուզեն, որ թատրոնը իր ծախսերը հոգայ, տոմսը պէտք է $500 ըլլայ, «Մեթրոփոլիթըն»ին պէս։ Անշուշտ ասիկա կատակի բաժին է։
Քիչ առաջ ըսիք, թէ երիտասարդութիւնը յոյս կը ներշնչէ։ Անոնք տակաւին հաւատք ունի՞ն արուեստի նկատմամբ։
Արուեստագէտը միամիտ եւ հաւատացող էակ մըն է։ Շատեր դուրս՝ արտերկիր կ՚երթան, կը «ներմուծուին» թատրոններու մէջ, ուրիշներ հոս՝ շատ չնչին գումարով կ՚աշխատին։ Ստիպուած քանի մը թատրոններու մէջ կ՚աշխատին, «տուպլաժ» կ՚ընեն, «սերիալ»ներու մէջ դերեր կը ստանձնեն, որպէսզի կարենան որոշ գումար մը շահիլ։ Այդ պատճառով ալ փորձի օրեր որոշելու համար անընդհատ բանակցութիւններ կ՚ընենք։ Եթէ «արթիսթիք» քննադատութիւն պիտի ընեմ, երկու բան կայ Հայաստանի մէջ, որ գրեթէ գոյութիւն չունի, եւ թատերական «ինսթիթուտ»ին մէջ ալ պէտք եղածին չափ չի շեշտաւորուիր։ Առաջինը այն է, որ դերը գոց սորվիլ չեն գիտեր։ Այս մէկը արտասահմանի մէջ անընդունելի բան մըն է։ Առաջին օրէն, դերասանը իր բաժինը գոց սորված պէտք է ըլլայ։ Երկրորդ՝ առոգանութիւն (articulation, diction) չունին։ Ձայնը բեմէն տեղ հասցընելու խնդիր ունին, չես հասկնար, թէ ինչ կ՚ըսեն։ Փորձի ընթացքին, ուսանողներուս կ՚ըսեմ, թէ ամբողջ նախադասութեան մէջ մէկ բառ մը կայ, որուն «բանալի բառ» կ՚ըսեն։ Եթէ այդ բառը չլսուի, ոչ մէկ բան կը հասկցուի։ Երբեմն այդ բանալի բառը բայը կ՚ըլլայ։ Հայերէնի մէջ բայը ընդհանրապէս նախադասութեան աւարտին կ՚ըլլայ։Կ՚ըսեմ, թէ երբ վերջակէտէն առաջ իրենց ձայնը իջեցնեն, բայը չի լսուիր, հետեւաբար նախադասութիւնը չի հասկցուիր։
Գիտէք, որ Սփիւռքի մէջ հայկական թատրոնը մեծ արժէք ունէր։ Այսօր, ձեր կարծիքով հայկական թատրոնը ո՞ւր է։
Ժամանակին, մանաւանդ Միջին Արեւելքի գաղթօճախներուն մէջ՝ Եգիպտոս, Լիբանան, Սուրիա ուժեղ գործունէութիւն կար, բայց այդ երկիրները իրենք քայքայուեցան, ու շատեր իրենք զիրենք Լոս Անճըլըսի կողմերը գտան։ Հոն, անոնք ուզեցին վերաստեղծել այն ինչ, որ ունէին, բայց դարձեալ ֆինանսաւորման հարցերու բախեցան։ Թատրոնին համար մարդիկ դրամ չեն տար։ Հինգ հազար տոլար մը կու տան, կ՚ըսեն. «Գնա, այս թատրոնը բեմադրէ»։ Մինչ, նոյն թատրոնին համար, ամերիկացին կէս միլիոն տոլար ծախսած կ՚ըլլայ։ Սփիւռքի մէջ, հայկական թատրոնի դերասանները չեն վճարուիր, նոյնիսկ ճամբու ծախս չեն տար անոնց։ Հետեւաբար փորձերը ժամը ութէն ետք կ՚ըլլան, դերասանները իրենց աշխատանքէն ետք, յոգնած կու գան եւ փորձ կ՚ընեն։ Լեզուի խնդիր ալ կայ, երիտասարդներէն շատեր հայերէն չեն գիտեր, ժամանակ կ՚առնէ մինչեւ, որ նախադասութիւն մը սորվին։ Սփիւռքի մէջ այսօր թատրոն ներկայացնելը դժուար է, զոհողութիւն է, հերոսութիւն է։
Դուք հիմա Հայաստանի բնակիչ էք։ Այսօր Հայաստանը լուրջ փուլի մը առջեւ է։ Պատերազմէն ի վեր, սեւ ամպեր կան հայրենի երկնակամարին։Ի՞նչ են ձեր մտահոգութիւնները։
Այդ մտահոգութիւններուն կարենալ դիմանալու համար, կը փորձեմ հնարաւորինս չմտածել, օրը օրին ապրիլ եւ թատերական այս գործերով զբաղիլ։
Սագօ Արեան
Նիւթը՝ «Պայքար»էն
