20.09c
Երեվան
չրք, հկտ 15
Թրքերէնի բայական համակարգը
1.Բայական սեռեր
Թրքերէնը ունի բայական չորս սեռ՝ ի նմանութիւն հայերէնի:
Այս նմանութիւնը պատմական որեւէ առնչութիւն չ’ենթադրեր:
չէզոք ներգործական կրաւորական անցողական
yat.mak al.mak al.ın.mak al.dır.mak
պառկիլ առնել առնուիլ առնել տալ
git.mek iç.mek iç.il.mek iç.dir.mek
երթալ խմել խմուիլ խմցնել
otur.mak oku.mak oku.n.mak oku.t.mak
նստիլ կարդալ կարդացուիլ կարդացնել
Այլ լեզուներու նման՝ չէզոքն ու ներգործականը անխառն սկզբնաձեւեր են, մինչդեռ կրաւորականն ու անցողականը,− կամ պատճառականը, ինչպէս արդի քերականութիւնը կ’ըսէ,− ածանցական կազմութիւններ են:
ա. Կրաւորական սեռ
Հայերէնը բային կրաւորականութիւնը կ’արտայայէ մէկ ու միասնական ու (վ) ածանցով, որ կը ներմուծուի բայարմատին ու բայական վերջին միջեւ՝ երգ-ել>երգ-ու-իլ, խօս-իլ>խօս-ու-իլ, տալ>տր-ու-իլ, այնպէս ալ մեր հազարաւոր բայերը:
Իսկ թրքերէնի մէջ տեսականօրէն xl է այդ ածանցը, որուն x ձայնաւորը կը փոխուի ըստ ներդաշնակութեան բարդ կանոնին (ı, i, u, ü). օրինակ՝
yaz.mak-գրել yaz.ıl.mak-գրուիլ
ver.mek-տալ ver.il.mek-տրուիլ
koy.mak-դնել koy.ul.mak-դրուիլ
sür.mek-քշել sür.ül.mek-քշուիլ
Ձայնաւորայանգ արմատ ունեցող բայերը կ’առնեն n ածանցը. օրինակ՝
topla.mak-հաւաքել topla.n.mak-հաւաքուիլ
oku.mak-կարդալ oku.n.mak-կարդացուիլ
başla.mak-սկսիլ başla.n.mak-սկսուիլ
L-R-ով վերջացող արմատները կը պահանջեն in քառափոփոխ ածանցը. Bil.mek “գիտնալ” կու տայ bil.in.mek “գիտցուիլ”:
Al.mak “առնել” կու տայ al.ın.mak “առնուիլ”:
Bulmak “գտնել” կու տայ bul.un.mak:
Gör.mek “տեսնել” կու տայ gör.ün.mek “տեսնուիլ”:
բ. Անցողական սեռ
Հայերէնի -ցն, -ացն, -եցն ածանցներուն փոխարէն թրքերէնը ունի մէկ ու միասնական dır քառափոփոխ ածանցը, որ իր կարգին կը դրուի բաղաձայնայանգ արմատին ու բայական վերջաւորւթեան միջեւ. օրինակ՝
al.mak-առնել al.dır.mak-առնեցնել
ver.mek-տալ ver.dir.mek-տալցնել
bul.mak-գտնել bul.dur.mak-գտնեցնել
böl.mek-կիսել böl.dür.mek-կիսեցնել
Ինչպէս կը նկատենք, հայերէն համարժէքները շատ բռնազբօսիկ են:
Ձայնաւորայանգ արմատ ունեցող բայերու կրաւորականը կը կազմուի միայնակ t բաղաձայնով. օրինակ՝
başla.mak-սկսիլ başla.t.mak-սկսեցնել
ağna.mak-հասկնալ ağna.t.mak-հասկցնել
oku.mak-կարդալ oku.t.mak-կարդացնել
topla.mak-հաւաքել topla.t.mak-հաւաքեցնել
գ. Չէզոքէ-կրաւորականներ
Թրքերէնի մէջ գրեթէ բոլոր չէզոք բայերը կրնան յանգիլ կրաւորականի, օրինակ՝
yat.mak-քնանալ yat.ıl.mak-քնացուիլ
gez.mek-պտտիլ gez.il.mek-պտտուիլ
otur.mak-նստիլ otur.ul.mak-նստուիլ
duş.mek-իյնալ duş.ül.mek-իյնուիլ
Ինչպէս գիտենք, հայերէնը կրաւորականը կը կազմէ ներգործականէն, ինչպէս՝ գտնել-գտնուիլ, գրել-գրուիլ եւ այլն: Այսուհանդերձ աշխարհաբարը բաւական վարժ է կարգ մը չէզոք բայերը կրաւորականացնելու. օրինակ՝ նստիլ-նստուիլ, պառկիլ-պառկուիլ, ելլել-ելլուիլ, մինչեւ անգամ... ըլլալ-ըլլուիլ. այս վերջինը Օշականի սիրած բայերէն էր, եւ ոչ միայն Օշականի:
դ. Փոխադարձ բայեր
Փոխադարձութեամբ օժտուած են հայերէնի քանի մը կրաւորական, կից/կց արմատով եւ ուըռտ ածանցով օժտուած սակաւաթիւ բայեր. օրինակ՝
--համբուրուիլ՝ ես քեզ կը համբուրեմ, դուն զիս կը համբուրես:
--թղթակցիլ՝ ես քեզի կը գրեմ, դուն ինծի կը գրես:
--գզուըռտիլ՝ ես քեզ կը գզեմ, դուն զիս կը գզես:
Թրքերէնի մէջ երեւոյթը համատարած է. գրեթէ բոլոր բայերը կրնան ունենալ իրենց փոխադարձը՝ շնորհիւ xş փոփոխական յատուկ ածանցին.
al.ış.mak-ընտելանալ gir.iş.mek-խառնուիլ, միջամտել fur.uş.mak-զարնուիլ döv.üş.mek-կռուըտիլ
Արմենակ Եղիայեան
