4.09c
Երեվան
շբթ, դկտ 28
Ձմեռը տարուան ամէնէն հեքիաթային եղանակն է: Անոր զուգորդուած են տօնական օրերը, յատկապէս` Նոր տարին, որ մեր գալիք տարուան պաստառին վրայ կ՛ուրուագծէ յոյսի երամներ եւ կը բանայ յուսադրիչ տենչանքներու իրագործման կարելիութիւններ: Հակառակ առերեւոյթ ձմրան տժգոյն, մռայլ, լալկան եւ ողորմելի երեսին` ան իւրայատուկ ազդեցութեամբ կը պարտադրէ, որ զինք ընդունինք` իբրեւ համակրելի, գողտրիկ ընկերակից, իր զարթուցիչ ու մեզ զգօն պահող մրրիկներով եւ ամպրոպներու սթափեցուցիչ ապտակներով:
Ձմեռը միջինարեւելեան ծայրամասին մէջ բաւական ցրտաշունչ է եւ երկա՜ր: Ձմրան տհաճ անակնկալներէն դաւադիր մառախուղը, հեծկլտացող անձրեւը, կարկուտի հատիկներու տարափը, վաղ ժամերու ամչցող եղեամը, կաթուածահարող ամպրոպը, որոնք տզրուկի նման կը ծծեն ձմրան վեհաշուք իրանը` ջանալով անոր հեքիաթային յուշիկ խորհրդաւորութիւնը մթագնել եւ մեզ գլորել հոգեբարոյական ընկճուածութեան կիրճերու անելանի սարդոստայնին մէջ: Ալեքսանտր Պուշկինի նկարագրութեամբ, բուք ու բորանի պատկերները նման տողերու մէջ տեսնենք.
Հողմը մէգով երկինքն առնում,
Գալարում է բուքը ձեան,
Մին` մանկան պէս լաց է լինում,
Մին` ոռնում է զերթ գազան.
Մին` վայրենի սուլում պէս-պէս,
Աղմկում է տանիքում,
Մին` ուշացած ճամբորդ, ասես,
Լուսամուտն է նա թակում:
Այսպէս, մերթ ճեմելով ծննդավայրիս շաւիղներուն մէջ, մերթ նաւարկելով մանկութեանս խաղաղ ափունքներուն վրայ, յիշատակներս կը կարկաչեն բոցավառ երազներու կշռոյթով` ընկերակից ունենալով տենչացող փոքրիկի մը մեծ ստուերը: Մինչեւ օրս վաղեմի ծննդավայրիս յիշատակներու ճամպրուկները նրբօրէն դիզած եմ հոգեմաւոր շտեմարանիս մէջ: Առիթներով անոնք ըմբոստացած` գլուխ կը ցցեն ամէն անգամ, երբ աշխարհի այս կողմերը կ՛աւետենք ձմրան եղանակի ժամանումը: Առաջին հայեացքով ձմրան յիշատակութիւնը զիս կը մղէ մանկական քաղցր յուշերու տաքուկ գիրկը` ի տես ձիւնի առաջին ադամանդեայ փաթիլներուն, որոնք երկիւղածութեամբ կը դիզուին օտա՜ր ամայի՛ ճամբէքի վրայ` խթանելով վաղեմի ծննդավայրիս նկատմամբ կոտտացող կարօտախտի հեծեծանքը:
Ինչպէս գիտենք, ցուրտը եւ ձիւնը Հայաստան աշխարհի մէջ նաե՛ւ մեր նախնիներուն մղձաւանջ դարձած էին, եւ անոնց յարմարելու համար անոնք յատուկ կենցաղային վարժութիւններ ձեռք ձգած էին` մթերքի պահածոներով, անասունները ապահով գոմերու մէջ թաքցնելով եւ ձիւնածածկ ճանապարհներով հաղորդակցելու յատուկ միջոցներ ստեղծելով: Նոյնի՛սկ, տարիներու յիշատակութեան թուականի փոխարէն, ամրագրուած է անոնց մէջ անկիւնադարձային տարիներուն եղանակային յատուկ դրոշմով որակելու զայն, օրինակ` «ՂԱՐ ՍԱՆԱՍԸ», Ձիւնի տարին ըսելով:
Հալէպեան մանկական գողտրիկ յուշերու քարէ տախտակիս վրայ ուրուագծուած կը տեսնեմ թաղերուն մէջ մերկացած մսկոտ ծառերը, որոնք իրենց ամօթը ծածկելու դիտաւորութեամբ, պչրանքով կը քաշեն ձիւնի առաջին հեզաճկուն փաթիլներով հիւսուած ճերմկած սաւանը` իրենց գլուխները տաքցնելու եւ ամօթահար իրանները սքօղելու համար:
Անդին` աչքառու կերպով ուրուագծուած կը տեսնեմ բնակարաններու ծխնելոյզներէն բարձրացած քուլա՜յ քուլա՜յ թաւ ծուխը, որ մազութին ոչ լիացած այրուածքին պատճառով իրեն հետ կ՛արձակէ սեւցած թանձր մոխիրներու բեկորներ:
Այդ աղտեղութիւնը, որ պատճառ կ՛ըլլայ անհաճոյ ապականութեան, կը դառնար տանտիկիններու գլխաւոր մղձաւանջը, որուն համար անոնք իրենց բազուկները լարած` աւելի ու խոզանակի հարուածներով կը ճգնէին մաքրել բակերը եւ պատշգամներու քարերը անոր անհաճոյ հետքերէն: Ամէնէն ահաւորը ձիւնի սպիտակութեամբ փռուած, բուրումնաւէտ լուացքի տեսքի եղծանումն էր` գորշ մոխիրի բեկորներու մատնահետքերու առկայութեամբ, որ հայ տանտիկիններուն համար համազօր էր աղջնակի մը կուսութեան տնքումի ահաւորութեան:
Հալէպեան վաղեմի օրերու ձմրան գիշերները ընտանեկան գողտրիկ մթնոլորտով համակուած կ՛ըլլային, ուր երեկոյեան կանուխ ժամերուն ընտանիքի բոլոր անդամները տունը կ՛ըլլային: Փոքրերը` իրենց դասերով ու դպրոցական պարտականութիւններով զբաղած, տանտիկիներն ալ յաջորդ օրուան ճաշի պատրաստութեան օրակարգով կը տնքային: Տան հայրը, երբ գործէն կը ժամանէր, արդէն ընթրիքի պատրաստութիւնները ընթացքի մէջ կ՛ըլլային: Իսկ Էրիկմարդերէն ոմանք սովորութիւն դարձուցած էին գաւաթ մը օղիով փակելու յոգնատանջ, հեւքոտ առօրեայի վերջին կանգառը: Աւելի ուշ, համախմբուելով սեւ ու ճերմակ պատկերասփիւռի պաստառին առջեւ, պիտի հետեւէին «Ղաուար Թոշէ»-ի ֆիլմաշարերուն: Մինչ կլոր վառարանին վրայ ֆշշացող «չինքօ» թէյամանին` կասիայով համեմուած գոլորշիի գալարումները կը սրէին ներկաներուն ախորժակները` համով-հոտով ըմբոշխնելու «չինքօ»-ին տակ շիկացած պանիրով հացը:
Նոր տարուան շեմին վառարանի մակերեսին հիւրաբար կը բազմէին նաե՛ւ լիցքաւոր շագանակները, որոնց ճաթռտոցներէն արձակուած բուրումնաւէտ այրուածքի հոտի քաշողականութիւնը հազիւ դիմադրելի կ՛ըլլար երեխաներէն, որոնք բոլորուած վառարանին շուրջը, խանձուած շագանակները արագ մը իրենց ափերուն մէջ առնելով, վեր-վար շպրտելով, ապա հապճեպով կը լափէին անոր կարմրած լիցքը:
Տան վառարանները կը ծառայէին բազմաբնոյթ գործածութիւններու, օրինակ` հաց տաքցնելու, լուացք չորցնելու եւ կամ խոհանոցի կարիքներուն տաք ջուր մատակարարելու: Յատուկէն ուղեղիս մէջ մեխուած է տեսքը Հայկազեան մանչերու վարժարանի թիթեղաշէն կլոր վառարաններուն, որոնք ձգուած էին տնտես մայրիկներու խնամատարութեան: Վառարանը իր համեստ չափով հազիւ կը կարողանար տաքցնել առջեւի նստարաններուն չորսդին: Ահաւոր կ՛ըլլար, երբ դուրսի քամիին ճնշումին բերումով, ծխնելոյզէն փախչող ծուխը դասարանին մէջ կը հաւաքուէր: Իսկ բուխերիկէն դուրս ցցուած բաժինի ծայրամասին վրայ յատուկ մետաղէ թելով` կտուրի մը կրթնելով, կախուած կ՛ըլլար դոյլ մը, որպէսզի հաւաքէր ծխնելոյզի ծայրէն ծորած կեղտոտ կարմրագոյն ջուրը: Այլ անախորժ վիճակ մըն էր, երբ վառելանիւթը պատճառով մը կը հոսէր վառարանէն դուրս` լճակ մը կազմելով գետնին վրայ: Անոր վնասազերծումը կը կատարուէր փայտի տաշեղներու տաշուած մանր փշրանքներով, զորս իբրեւ ծծուն կը սփռէինք այդ զազրելի հեղուկին վրայ:
Ձմրան, մանկական արկածախնդրութիւններու կարգին, հետիոտն դպրոց ուղղուելու մեր ճանապարհին վրայ երբեք աննկատ չէինք անցներ դիզուած ջուրի մերկասառոյցներէն, որոնք կսմթելով մայթերուն` ապահով կը հանգչէին սալայատակուած կուպրի ու մայթերուն առանցքի տարածքին վրայ: Քարացած սառոյցի մակերեսը ոտքի հարուածներով կը ճաթռտէինք` ձեւով մը ձմրան կարծեցեալ չարաղէտ գլուխը անճիտելու վրէժխնդրական անյոյս փորձով մը: Շարունակելով մեր «յաղթական» երթը, արհամարհելով շատ ընդհանրացած ճեղքռտուած ձեռքի մաշկաբորբի (պոյրազ) ու չորցած շրթունքի` «խէյլիտ»-ի առթած ցաւերը, դպրոցական բեռնաւորուած պայուսակները ձեռքով շալկած` կը հասնէինք Ճիտետիէի մատոյցները:
Այնուհետեւ անհամբեր կը սպասէինք ձիւնի կախարդիչ օրերուն, որոնք սպիտակ յոյսերով պիտի պարուրէին մեր առօրեան: Ձիւնի առաջին փաթիլները հեզաճկուն նորահարսի պարի նազանքով, ամչնալով կը տեղային վար` ինքնուրոյն թովչանքով եւ դիւթական հմայքով, սպիտակ ծածկոցի լայնածաւալ շքեղանքով, անզուգական գեղեցկութեամբ սպիտակ փսիաթներով հարթելու ձմրան ծեր պապուկի փարթամ գնացքի շաւիղները: Այսպիսով, ձիւնի շքերթը կը յամառէր շրջել բոլոր չարաբաստիկ փորձերը, որոնք կը յամենային շիջանել ձմրան գողտրիկ էութիւնը` զայն նենգութեամբ ներկայացնելով իբրեւ դաւադիր ու տժգոյն:
Հ. Հայրապետեանի տողերը լաւագոյնս կ՛արտացոլացնեն առաջին փաթիլներու հեշտանքը.
Ամպը գոչեց. «Արա՛գ իջէք,
Իմ սիրելի՛ բալիկներ,
Չգիտէ՞ք, որ կարօտ են ձեզ
Այնքան փոքրիկ մանուկներ:
Փաթիլները զուարթացան,
Թեւին տուին ու անցան,
Մէկիկ-մէկիկ գետին իջան,
Իրար գրկած` ձիւն դարձան:
Երեխաներս կ՛աղօթէինք, որ ձիւնը գետնին վրայ երկա՜ր նստէր ու արեւը խափանուէր օրերով, որպէսզի կարենայինք դուրս գալ ու գլտորիլ անոր փափուկ ծածկոյթին վրայ, ուր մեր ռունգերը, թարթիչներն ու կոպերը պիտի թաթախուէին անոր օրհնաբեր սառնութեամբ:
Ռուբէն Հախվերդեանի` ձիւնի վեհաշուք աւետումին նուիրած ինքնատիպ երգին բառերը արժանի են գովերգուելու.
Ձիւնը երկար սպասեց գիշերուայ խորհրդին,
Մինչեւ լոյսերը հանգան, ու ձայները լռեցին,
Ու յանկարծ գիշերուայ մէջ ինչ-որ բան զրնգաց,
Խենթի պէս պարելով փաթիլներն իջան ցած:
… Ձիւն, սպիտակ ձիւն, մեղքերիս մեր թողութիւն,
Սպիտակ ձիւն, իմ ճերմակ քնքշութիւն,
Սպիտակ ձիւն, իմ ճերմակ մանկութիւն
Ձիւնի բերկրանքին թագադրութիւնը կ՛ըմբոշխնէինք մեծ սպասումով, երբ մօրս ձեռքը բռնած` կ՛այցելէինք քաղաքի մեր տան մօտակայ եկեղեցիներուն մէջ տեղադրուած մսուրները: Մայթերուն վրայ հանգչած կակուղ ձիւներուն մէջ հաստատաքայլ կը մխրճէինք մեր ոտքերը: Արձագանգող խըշ-խըշ ձայնին ներքեւ, ծնծղաներու զրնգացող երկիւղածութեան մեղեդիին կշռոյթով կը մօտենայինք եկեղեցիներու դարպասին: Ինծի համար ամէնէն վեհաշուքը լատինաց եկեղեցիին մսուրն էր: Անոր մէջ առաւելաբար ուշադրութիւնս գրաւող պատկերը փառաւոր շքերթն էր մոգերուն, որոնք հանգչած փսիաթի մը վրայ` անվերջ կը դառնային խանձարուրի մէջ փաթթուած Յիսուս մանուկի քարանձաւին շուրջ: Մանկական տրամաբանութեանս մէջ չէի կրնար համատեղել, թէ ինչո՞ւ քուրմերը ոլոր-մոլոր ճանապարհներով պիտի շրջագայէին, մինչ Յիսուս մանուկը` կիսամերկ, քամուած իր խանձարուրին մէջ, պիտի մնար անասուններու տաք շունչին ողորմութեան ներքեւ եւ պատսպարուած դուրս պիտի չգար գոմի անշուք միջավայրէն:
Ձիւնի ակներեւ բարիքներէն մին կը կայանար անոր մէջ, որ իր առաջին բիւրեղ փաթիլներուն արգասիքով կը համտեսէինք «ղար սամպաճը»: Նախքան վառարաններու սեւ ծուխով եւ մոխիրներով ձիւնի կուսութեան արատաւորուիլը` մայրս հապճեպով կը բարձրանար մեր տան տանիքը եւ խոշոր ամանի մը մէջ կը կուտակէր դիզուած ձիւնին մակերեսի առաջին անաղարտ հունձքը: Սովորաբար նարինջի հիւթով կամ որեւէ տնային օշարակով կը համեմէր սառոյցը, զոր մեծ հաճոյքով բոլոր դրացիներով կը համտեսէինք::
Յիշատակելի է նաեւ, որ ամրան տօթը մեղմացնելու համար «ղար սամպաճը» նաեւ ներկայութիւն էր այլ ձեւակերպումով մեր շրջապատին մէջ եւ կը վաճառուէր յատուկ պատրաստութիւններով: Այդ կառքերէն մին միշտ կը գտնուէր Հալէպի Թիլել պողոտայի մուտքին:
Գրիգոր Գրաճեան «Լիբանանի 58-ի ամառը» խորագրեալ իր յուշագրութեան մէջ այսպէս կը նկարագրէ անոր պատրաստութիւնը.
«Տաքը սկսելուն հետ, հայրս զիս կը նստեցնէր իր հեծանիւին առջեւի ձողին երկայնքին, եւ առաւօտ կանուխ կ՛երթայինք սառի գործարանը` ապահովելու համար ուղղանկիւն- քառանկիւն, մօտ կէս մեթր երկարութեամբ երկու սառոյցներ: Սառերը կը փաթթէինք քուրձէ կտորի մը մէջ, որպէսզի շուտ չհալին, եւ հեծանիւին ետեւի մասը, լայնքին կապած` կու գայինք գործի: Հօրս գործատեղին առանց անիւներու կառք մըն էր: Սուր, բարակ երկաթով մը սառը քանի մը կտորի կը վերածէինք, մաս մը կը ձգէինք կառքին վրայ. իսկ մնացեալը խնամքով ծածկուած քուրձով կը պահէինք կառքին յատակը, պահարանի մը մէջ: Մարդոց ուշադրութիւնը գրաւող ձեւով մը շարուած կ՛ըլլային գունաւոր շիշերը, որոնք կը պարունակէին վարդի, կիտրոնի, ծիրանի, անանուխի օշարակներ: Երկու չափի, հաստ բռնիչներով, պսպղուն ապակիէ գաւաթներ, գլխիվար շարուած կ՛ըլլային կառքին վրայ բոլորաձեւ: Ամէն մէկ ապսպրանքի համար երկաթէ տաշոցով մը փշրուած սառը կը լեցուէր գաւաթին մէջ` վրան աւելցուելով պահանջուած հիւթը»:
Նոր տարուան ու Ս. Ծնունդի նախօրէին տուներուն մէջ նաեւ կը հիւրընկալէինք իր բուրումնաւէտ հոտովը թարմ փշատերեւ տեսքով եղեւնիի ներկայութիւնը զարդարուած պլպլացող խատուտիկ լոյսերով, որոնք արագավազ անվերջ զիրար կը հալածէին մշտանորոգ գլգլացող առուակի շողշողուն փայլքով, որուն գագաթը թագադրուած կ՛ըլլար գիսաւոր փայլփլուն աստղով: Իր շալակին հրեշտակներու եւ խաղալիքներու հաւաքածոները, շեշտակի փարթամ պճնանքովը աւելի գողտրիկ կը դարձնէր այցելութիւնը` վաղեմի հարազատի լիացումով մը համակելով շրջապատը:
Այդ օրերուն թարմ եղեւնի ձեռք ձգելը եւ զայն տուն փոխադրելն ու հանգչեցնելը սենեակին անկիւնը` յաւելեալ ճիգ կ՛ենթադրէր տան երէցէն: Կը յիշեմ` հօրս ընկերակցութեամբ կ՛ուղղուէինք պետական պուրակի արտադրութիւնները վաճառող յատուկ ծաղկանոցներ, որպէսզի ընտրէինք լաւագոյնը եւ փաթթելով զայն քուրձով (խսիր), քաշքշելով կը հասցնէինք տուն` զայն հանգչեցնելով սենեակին անկիւնը , տակը տեղադրելով ջուրով լի փոս աման մը: Ծառը ուղղահայեաց եւ անսասան պահելու դիտաւորութեամբ, անոր յատակը կը հաւասարակշռէինք պղինձէ թակով (հաւան) եւ երկաթէ մուրճի ծանրութեամբ, հաստ կոճղին կապելով թելեր, ամրացնելով միւս ծայրը պատին վրայ` իր վէս իրանը ա՛լ աւելի ապահով դարձնելու դիտաւորութեամբ:
Պէտք է ընդգծել, որ եղեւնիի ընտրութիւնը, իբրեւ զարդարանք, կու գայ վաղեմի ժամանակներէն, երբ մեր նախահայրերը եղեւնին ընդունած են իբրեւ երկարակեցութեան ու յաւերժութեան խորհրդանիշ, ինչպէս նաեւ` իբրեւ մշտանորոգ ուժի աղբիւր, վրան գումարած` եղեւնիի ապաքինման ու բարեգործութեան միջոց ըլլալու հանգամանքը:
Համօ Սահեան կ՛աւետէ եղեւնիի բաղձալի առկայութիւնը մեր տուներու երդիքներուն տակ` ըսելով.
* * *
Վաղորդեան ցօղի գոհարն է յիշում,
Եւ մայրամուտի թեւերն աբրեշում,
Յիշում է սոսափն ամէն մի ծառի,
Խարոյկն է յիշում անտառապահի:
Յիշում է բոլորն ու չի ափսոսում,
Որ էլ անտառի երգը չի լսում,
Ինչո՞ւ ափսոսայ, երբ իր թեւերին
Գարուն է բերել երեխաներին,
Գարուն է բերել այս ձմրան օրով
Եւ տուն է մտել կանաչ շորերով.
* * *
Ե՞րբ են նրա մօտ այսքան մանուկներ
Երգել ու պարել մինչև ուշ գիշեր…
Զարդարանքներով, աստղերով իր պերճ
Կանգնել է ուրախ մանուկների մէջ,
Այնպէս հպարտ է նայում աշխարհին,
Կարծես հէնց ինքն է բերել Նոր տարին:
Հալէպահայերուն համար իրենց լեզուական խօսոյթներուն մէջ շեշտակիօրէն համոզում գոյացած է, որ` «Հալէպի պաղը ոսկորներդ կը կրծէ»: Անոնց էութիւնը կը մղկտայ, երբ կը փորձես զուգակշիռ մը ընել` ըսելով, որ աշխարհի հիւսիսային ծայրամասին մէջ ահաւոր եւ անհամատեղելի ցուրտի չափը այլ սաստկութիւն ունի, քան` Հալէպինը: Բայց ինչո՞ւ պնդելով կ՛ըսեն` «Հալէպի սառնամանիքը ուրիշ է, ոսկորի զուզակներդ կը չորցնէ»:
Այս հաստատումին պատասխանը մէկ է` ներկայացուած հետեւեալ խորհուրդով:
Այսպէս, ընդունելով մէկտեղ «Հալէպի ցուրտին» առթած անհամատեղելի դիպուկ զգացումները, այնուամենայնիւ, հալէպահայը արիօրէն դիմադրած է ամէն տեսակ «կրծող պաղի» սոսկումին: Իր շինարար ու կառուցողական ստեղծագործ ոգիով ան վանած է ամէն դժուարութիւն ու յաղթահարած «ցուրտի» մորմոքը` որոնելով հին յիշատակներ եւ նոր ճամբաներ:
Եթէ պահ մը նոյնիսկ ընդունինք գորշ հանգամանքը ձմրան արգելակիչ, անմխիթար դրուածքին, այդ բոլորով մէկտեղ երբե՛ք պիտի չսանձուէր հալէպահայու վառ թռիչքը, կենսագործելու ու արարելու կենարար եռանդով, չորսդին սփռելով ջերմութիւն ու իր իւրայատուկ ստեղծագործ խոյանքով սաւառնելով աստուածներու երդիքն ի վեր: Քանզի հալէպեան մեհեաններուն մէջ ուխտաւորները չեն զոհաբերեր հոգեհարազատներ ու թանկագիններ, այլ բծախնդրութեամբ պատրաստուած հալէպեան մատաղները, եղրածաղիկով դիւթուած ու հալէպեան վարդերով պարուրուած` կը մատուցուին հայու աստուածներուն իբրեւ ընծայ` զանոնք հասցէագրելով համայն հայութեան, ի խնդիր հայ ազգի բարօրութեան եւ ազգային գերխնդիրներու յաղթանակին:
Թորոնթօ, 12 դեկտեմբեր 2024
Ժան Հալլաճեան
«Ազդակ»
