Ընթերցումներս. Սակաւաբանութիւն (3). Գրեց՝ Արմենակ Եղիայեան

117
21/08/2025

Ընթերցումներս. Սակաւաբանութիւն (3). Գրեց՝ Արմենակ Եղիայեան

Ընթերցումներս (42)

Պատմական սակաւաբանութիւն (գ)

1. Նախորդիւ բազում օրինակներով խօսեցանք մեր հին՝ պատմական բայերու աշխարհաբարի մէջ կրած ծաւալային պատկառելի նուազումին մասին, ինչպէս՝

--բազմացուցանել բազմացնել

--կառուցանել կառուցել

--ազդեցուցանել ազդել

--անջատանել անջատել

Ուր բայական արմատները պահպանուած են, անշուշտ, աշխարհաբարի մէջ, եւ ամփոփուած կամ անհետացած են պատմական ծաւալուն ածանցները միայն:

Բայերէն բացի ամփոփումի, կծկումի առարկայ դարձած են սովորական բառեր եւս:

Ստորեւ տեսնենք օրինակներ:

* * *

--որպէսզի շաղկապը, որով կը սկսի ստորադասական բարդ նախադասութեան ստորադաս բաղադրիչը եւ կը ծառայէ ցոյց տալու գլխաւորին նպատակը, ժամանակին հետ հակում ունեցած է դառնալու որ :

Օրինակ՝

***Աղբիւր գացի, որպէսզի ջուր խմեմ:

Ի՞նչ նպատակով գացի՝ ջուր խմելու նպատակով:

Արդի հայը հակամէտ է ըսելու՝

--Աղբիւր գացի, որ ջուր խմեմ:

Տակաւին աւելի առաջ երթալով՝ ան նաեւ կ’ըսէ.

--Աղբիւր գացի՝ ջուր խմելու:

Ի՞նչ նպատակով գացի՝ խմելու:

Ինչպէս կը նկատենք ամբողջ ստորադաս նախադասութիւն մը հետզհետէ վերա-ծուեցաւ մէկ տրական հոլով դերբայի՝ խմելու:

Եւ ընդունինք, որ այս վերջինն է ամէնէն կոկիկն ու բարեհունչը, այլեւ ամէնէն սակաւաբանը, այլ հարց թէ վերը բերուած բոլոր կաղապարներն ալ կենդանի են եւ ունին զուգահեռ կիրարկութիւններ:

Կծկումի առարկայ դարձած են՝

--ճանապարհ-ճամբայ,

--առաւօտ-առտու,

--երեկոյ-իրիկուն:

Ասոնց առաջին տարբերակները քիչ մը աւելի գրական հնչեղութիւն ունին: Երեքն ալ մաս կը կազմեն գրաբարին, մինչ ամփոփ ձեւերը յառաջացած են հետագային ու չեն գտնուիր «Նոր հայկազեան»-ի մէջ, որ գրաբարի բառարան է:

Ասոնք եւ նմանները, որոնց թիւը կը հասնի հազարներու յատուկ եղած են հեռաւոր ռամկօրէնին, որ անյիշելի ժամանակներէ կազմուած է գրաբարին զուգահեռ եւ կիրարկուած է ռամիկին՝ հասարակ ժողովուրդին կողմէ: Իսկ աշխարհաբարը իր գիրկը շատ լայն բացաւ նման բառերու առջեւ՝ իւրացնելով կամ պահելով հանդերձ գրաբարեան տարբերակները:

Փաստօրէն արդի հայերէնը կը կիրարակէ թէ՛ մէկը, թէ՛ միւսը:

Աշխարհաբար բառարանները տեղ կու տան երկուքին ալ:

Հնչիւնական զեղչումներ

Յարաբերաբար գրաբարին՝ աշխարհաբար անցած են մեծաթիւ բառեր, որոնք կորսնցուցած են իրենց մէկ կամ մէկ քանի հնչիւնները:

ա) Բառամէջի հնչիւններու կորուստ

Բաղաձայնի կորուստ՝բարշ-բաշ, մրսիլ-մսիլ, գորշ-գոշ, զոհր-զոհ, խարշել-խաշել, կարշն-կաշն, հարշիլ-հաշիլ, մարշիլ-մաշիլ, նիրհ-նիհ, շարժիլ-շաժիլ-ժաժիլ, վերհ-վեհ, վիրճիլ-վիճիլ, քարշել-քաշել եւ այլն:

Ձայնաւորի կորուստ՝ ատեան-ատեն, գեհեան-գեհեն, պատճեան-պատճեն, ցորեան-ցորեն, որոնց մէջ սղած է «ա» ձայնաւորը:

Ծանօթ.－1.Արեւելահայերէնը կը շարունակէ ըսել մրսիլ: 2. Եթէ խարշ եւ կարշն արմատները կորսնցուցած են իրենց «ր» բաղաձայնը համապատասխան բայերուն մէջ, այլուր կը պահեն զայն. օրինակ՝ աղեխարշ եւ կարշնեղ ածականներուն մէջ: 3. Բացաստի՝ ունինք կաշմբուռն ածականը, որուն առաջին՝ կաշն արմատը դարձած է կաշմ իրեն յաջորդող «բ» բաղաձայնին բերումով: 4. Քարշ արմատը նոյնութեամբ պահպանուած է քարշակ բառին մէջ:

բ) Բառավերջի հնչուններու կորուստ

«Ն» բաղաձայնի կորուստ՝ ակն-ակ, անձն-անձ, ափն (եզերք)-ափ, բեռն-բեռ, բուրգն-բուրգ, բուռն-բուռ, գառն-գառ, գեղմն-գեղմ, դուռն-դուռ, եզն-եզ, երկն-երկ, եօթն-եօթը, թոռն-թոռ, ինն-ինը (ինըն-ինը), լեառն-լեռ, կաթն-կաթ, կամն-կամ, կողմն-կողմ, հարսն-հարս, հիմն-հիմ, ձեռն-ձեռ, ձուկն-ձուկ, ճիգն-ճիգ, ճուռն-ճուռ, մասն-մաս, մատն-մատ, մուկն-մուկ, նուռն-նուռ, շուրթն-շուրթ, ողն-ող, ոսպն-ոսպ, ոտն-ոտ, որդն-որդ, որմն-որմ, ունկն-ունկ, ջերմն-ջերմ, ռունգն-ռունգ, սերմն-սերմ, տասն-տասը (տասըն-տասը), տուտն-տուտ, փուռն-փուռ եւ այլն:

«Ն» բաղաձայնով օժտուած էին գրաբարի բոլոր բայանունները՝ ազատումն, անջատումն, բաբախումն, խոստումն, ուսումն եւ այլն. ասոնք հազարներով աշխարհա-բար անցան առանց բառավերջի «ն»-ի՝ ազատում, անջատում, բաբախում եւ այլն:

Այս խումբի բառերը ներկայիս ունին երկու հոլով. աշխարհաբարեան՝ ազատումի, անջատումի եւ այլն. բայց զուգահեռ կը կիրարկուի գրաբարեան հոլովումն ալ՝ ազատման, անջատման, ուր պահպանուած է բառավերջի «ն»-ն:

Բառակազմութեան առթիւ այս պարզացուած ձեւերուն գրեթէ բոլորը կը վերականգնեն իրենց կորսնցուցած «ն» բաղաձայնը. այսպէս՝ ակնոց, անձնական, ծովափնեայ, բեռնակիր եւ այլն: Այսպէս է, քանի որ մեր բաղադիր բառերուն մեծ մասը նոյնութեամբ ժառանգած ենք գրաբարէն, իսկ նորակերտ բառերուն առթիւ ալ ընդհանրապէս հետեւած ենք գրաբարի բառակազմութեան օրէնքներուն՝ պահելով արմատներուն «ն» բաղաձայնը:

Քանի մը բառեր, ինչպէս՝ արծուի, հիւսիսի, պատասխանի, տեղի կորսնցուցած են իրենց «ի» ձայնաւորը՝ արծիւ, հիւսիս, պատասխան, տեղ:

Արմենակ Եղիայեան