24.09c
Երեվան
հնգ, հնս 26
-Ձեր կյանքում, իբրև մարդ և իբրև քաղաքական գործիչ, Դուք առաջնորդվում եք միայն առողջ հաշվարկներո՞վ, թե՞ նաև զգացմունքներով: Օրինակ՝ հույսով:
-Իհարկե, գլխավորը հաշվարկն է: Ինֆորմացիայի վրա հիմնված հաշվարկը: Սակայն հաճախ, ինֆորմացիայի անբավարարության ժամանակ օգնում է ներըմբռնումը: Իսկ հույսը, ըստ իս, շատ անորոշ հասկացություն է: «Ղարաբաղ» կոմիտեի գոյության չորս տարիների ընթացքում մշակվել է իրադրությունն զգալու այնպիսի ընդունակություն (ավտոմատիզմի աստիճան), որ մենք հազվադեպ էինք սխալվում կատարվող իրադարձությունների գնահատման և անհրաժեշտ քայլերի ընտրության հարցում: Եվ եթե ես քաղաքական գործիչ եմ, ապա միայն՝ «Ղարաբաղ» կոմիտեի շնորհիվ: Դա մեծագույն դպրոց էր: Այնպիսի տեմպ կար, այնպիսի արագություն և օպերատիվություն, որ այս չորս տարիների ընթացքում մենք ձեռք բերեցինք, հավանաբար, այնքան փորձ, որքան ուրիշները նորմալ պայմաններում են ձեռք բերում քառասուն տարում:
-Դուք ժողովրդի ընտրյալն եք: Կարո՞ղ եք բառեր գտնել՝ բացատրելու, թե ինչպիսին է այն՝ Ձեր ժողովուրդը:
-Կարծում եմ այնպիսին, ինչպիսին բոլոր ժողովուրդները: Ընդհանրապես, ինձ տհաճություն է պատճառել ժողովուրդներին իրար հակադրելը, այդ ես չեմ ընդունում և չեմ հասկանում: Առավել ևս՝ չեմ հասկանում որոշ ժողովուրդների մոտ մեծամտության մոլուցքը, գերադասության բարդույթը, կամ ընդհակառակը՝ անլիարժեքության բարդույթը: Հայերն, օրինակ, ունեին անլիարժեքության բարդույթ, դա ամենասարսափելին էր ինձ համար, չնայած հասկանալի է դրա գոյության պատճառը. և՛ պատմական, և՛ քաղաքական պայմաններն այնպես էին ձևավորվել, որ կայսրության բոլոր (մի մասն ավելի, մյուսները՝ պակաս) ժողովուրդների մոտ ծնվել էին նման զգացմունքներ: Հայերի մոտ այն հատկապես ընդգծված էր: Փառք Աստծո, մենք հաղթահարեցինք:
-Բայց հազվադեպ չէ, որ հենց ճնշվածության, անլիարժեքության զգացմունքն է վերածվում սեփական գերազանցության գերաճած գիտակցության:
-Իրոք, դա նույնպես շատ վտանգավոր է, հատկապես այնպիսի ժամանակաշրջանում, երբ ժողովրդի ճակատագրում շոշափելի փոփոխությունները, անկախության ձեռքբերումը և այլն, գերխանդավառություն՝ շատ վտանգավոր մի բան, մի այլ ծայրահեղություն են ծնում: Եվ այդ զգացվում է այսօր մի քանի նախկին խորհրդային հանրապետություններում: Իսկ հենց հայերի մոտ, հետաքրքիր է, այն չկա: Մենք հաղթահարեցինք անլիարժեքության բարդույթը, սակայն գերխանդավառության մեջ չընկանք: Պատմական փորձը, համենայն դեպս, ազդեց: Վերադառնալով հայ ժողովրդի առանձնահատկության թեմային՝ նշեմ, թերևս, աշխատասիրությունն ու ձեռներեցությունը. Այս է պատճառը, որ մենք մեծ հույսեր ենք կապում շուկայական հարաբերությունների հետ:
-Ո՞րն է Ձեզ համար Հայաստանի խորհրդանիշը:
-Դժվար է որևէ կոնկրետ բան նշել: Գուցե պատճառն այն է, որ ես պատմաբան եմ և իմ երկիրն իբրև ամբողջական, պատմական կերպար եմ ընկալում: Ինձ համար նրա պատմության մեջ ամեն ինչ նշանակալի է և սուրբ: Յուրաքանչյուր քար, յուրաքանչյուր հարթավայր (և ոչ միայն ներկա, այլև՝ պատմական Հայաստանի) ինձ համար կենդանի պատկեր է: Իսկ լինում է՝ մի որևէ քարի մեջ զգում եմ Հայաստանը:
-Եվ, այնուհանդերձ, եթե Դուք փակեք Ձեր աչքերն ու արտասանեք «Հայաստան», ի՞նչ կտեսնեք:
-82 թվականին եղանք Ղարաբաղում: Անցնում էինք լեռներով, մեքենաները կանգ առան, դուրս եկանք, շուրջն անտառ էր, ուշ աշուն, գետինը ծածկուած էր դեղին տերևներով, իսկ նրանց վրա՝ հոնի վառ կարմիր հասուն պտուղներ: Այ սա միշտ ինձ հետ կլինի:
-Կարելի՞ է արդյոք հեղափոխություն կոչել այն, ինչ տեղի ունեցավ Հայաստանում 88 թվից սկսած: Եվ արդյոք Ձեզ համար գոյություն ունի՞ հեղափոխական ռոմանտիկա:
-Հասարակական վերափոխումների առումով՝ այո, դա հեղափոխություն էր: Եվ ոչ միայն Հայաստանի, այլեւ նախկին ողջ Խորհրդային Միության համար: Չէ՞ որ ամեն ինչ է փոխվում. և՛ համակարգը, և՛ գաղափարախոսությունը: Իսկ ինչ վերաբերում է քաղաքական ձևերին՝ ոչ, դա զուտ սահմանադրական փոփոխություն է: Եվ Փառք Աստծո, Միության բոլոր հանրապետություններում էլ այդպես եղավ: Մենք խուսափեցինք ռումինական տարբերակից: Դա նախկին խորհրդային հանրապետությունների ամենամեծ նվաճումն է և պատիվը: Եվ առաջին հերթին՝ Ռուսաստանի: Եթե վերափոխությունների խաղաղ ընթացքում ինչ-որ մեկն ինչ-որ բան էլ կարող էր փոխել, ապա այդ միայն կարող էր Ռուսաստանն անել: Սակայն նա այդ չարեց, և այդ է նրա պատմական առաքելությունը:
Ինչ վերաբերում է հեղափոխական ռոմանտիկային…Մենք սովոր ենք, որ այն սովորաբար կապված է կործանարար ուժի հետ՝ դրանում արդեն ողջ մարդկությունն է համոզվել: Այլ բան է, եթե հեղափոխական ռոմանտիկա ասելով հասկանում ենք ազատությունը, հասարակական փոփոխությունները: Կործանող ռոմանտիկա ես չեմ ընդունում:
-Հայաստանի փորձը ցույց տվեց, որ հնարավոր է վերափոխություններն իրականացնել առանց բռնության գործադրման: Ես նկատի ունեմ ոչ միայն բիրտ ռազմական ուժի օգտագործումը…
-…Այլ այլախոհության ճնշու՞մը, օրինակ: Այո, մեզ մոտ այդ չի եղել… Կոմունիստների հետ մենք շատ մեղմ վարվեցինք: Մեզ մոտ «վհուկների որս» չկա: Եվ կարծում եմ, վաղ թե ուշ դա կազդի: Հակառակ տարբերակը ոչ միայն անօգուտ, այլև վտանգավոր է:
(Հատվածներ Լևոն Տեր-Պետրոսյանի հարցազրույցներից
1990-1993 թ. «Հայաստանի հանրապետութիւն»)
