Հայերէնը կը զուարճանայ (165)

245
11/04/2024

Հայերէնը կը զուարճանայ (165)

1.Գիտնանք զանազանել կէտադրութիւնը.

հարաւ-արեւելք հարաւարեւելեան

հիւսիս-արեւելք հիւսիսարեւելեան

հարաւ-արեւմուտք հարաւարեւմտեան

հիւսիս-արեւմուտք հիւսիսարեւմտեան

2. Ընթերցող մը հարց կու տար, թէ ի՛նչ հոլով խնդիր կ’առնէ վարանիլ բայը.

--վարանիլ բանի՞ մը, թէ՞ վարանիլ բանէ մը:

Առ այս կատարեցի հետազօտութիւն մը, որ տուաւ հետեւեալ արդիւնքը.

--Սրտադողիս մէջ կը վարանիմ իրեն հետեւելու (Գ. Զոհրապ, «Ճեյրան»):

--Այս Նոր տարուան սեմէն, Հա՛յր իմ,

Ներս անցնելու կը վարանիմ («Աւետաբեր», հատոր 40, թիւ 1, էջ 1, 1887):

--Կը վարանիմ ըսելու՝ կը վերադառնանք (Վրէժ-Արմէն, «Ոստայն-6»):

--Կը վարանիմ կառավարութիւնը ժողովի հրաւիրելու («Ազդակ», 29/12/2021):

--Մտքէս խօսքեր կը խուժեն գրչիս ծայրը, ու կը վարանիմ զանոնք գրելու (Արծրուն Աւագեան, «Գրական թերթ», 5/4/2017):

--Բայց կը վարանիմ գալ Գեթսեմանի,

Ուր քունով մ’աչքերս պիտի ծանրանան (Եղիշէ Դուրեան, «Ետեւէ՛ս եկուր»):

--Շրթներուս ծայրը կու գան տրտում տողեր, զորս կը վարանիմ արտասանել (Վազգէն Շուշանեան):

Եւ ահա, ինչպէս նկատելի է, այդ հետազօտութիւնը, որ կը հիմնուի արեւմտահայերէնին տիրապետող գրիչներու վրայ, մեզ կը դնէ բոլորովին ուրիշ կացութեան մը առջեւ.

ա. Ըլլալով չէզոք բայ՝ վարանիլ-ը կ’առնէ տրական հոլով խնդիր՝ հետեւելու, անցնելու, ըսելու, հրաւիրելու, գրելու,− ինչ որ բոլորովին օրինաչափական է:

Բայց նաեւ՝

բ. Անդին ունինք գալ եւ արտասանել հայցականները, որոնք ձեւով մը... գայթակղեցուցիչ են, բոլորովին՝ անսպասելի:

Իսկ բացառական հոլովի հետքն անգամ չկայ:

Ի՞նչ մտածել այս կացութեան ընդառաջ:

* * *

Իրողութիւնը այն է, որ հայերէնը վաղուց հակում ցոյց կու տայ թօթափելու տրական հոլովը այն բայերուն, որոնք իբրեւ խնդիր կը ծառայեն այլ բայի մը, ինչպէս է պարագան վարանիլ բային, որ եթէ մեծ մասամբ տրական հոլով խնդիր առած է, ապա ան գոհացած է նաեւ հայցական հոլովով՝ արտասանել եւ գալ:

Տրականը թօթափելու այս հակումը բաւական ճամբայ կտրած է. օրինակ՝ - Պարտաւորուեցան մերժել հրաւէրդ:

- Հրաւիրեցին հաշտուիլ այս կացութեամբ:

- Այս քայլերը կը միտին խախտել հաւասարակշռութիւնը:

- Կ’ամչնային յիշեցնել անոր պարտքը:

- Ան մտադիր չէ իր խօսքին տէրը ըլլալ:

- Մեր ընկերները ստիպուած են պահանջել:

- Համբարձում աղա ժամացոյցը մէջտեղ կը հանէր, երբ հարկ տեսնուէր զայն լարել եւ ուղղել (Երուանդ Օտեան, «Համբարձում աղա»):

-Ադրբեջանը իրաւունք չունի դառնալ մրցումներու անցկացման վայր («Արմէնպրես», 27-5-15):

Այս օրինակներուն ութն ալ ենթադրուած էին ունենալ տրական հոլով խնդիր, բայց ահա բոլորն ալ առած են հայցական հոլով խնդիր, եւ արդի հայերէնը բոլորովին հաշտ է հոլովական այս «մեղանչում»-ներով: Պայմանաւ անշուշտ որ չգործուին սապիսի «աչք ծակող» չափազանցութիւններ. օրինակ՝ «Չորս հոգի բաւական չէին կրել այնչափ... ծանրաբեռնեալ ննջեցեալն» (ՅՊ, Ազգային ջոջեր, «Խորէն Գալֆայեան»),− ուր կրել հայցականը առայժմ խորթ կը հնչէ, եւ պէտք է ունենայինք կրելու տրականը: Նոյնպէս ալ՝ «Բնաւ պէտք չունիմ գիտնալ, թէ Մարտիրոս աղան որո՛ւն տղան է» (ՅՊ, «Մեծապատիւ մուրացկաններ»):

* * *

Կացութիւնը բոլորովին նոյնն է արեւելահայերէնի մէջ՝ սա՛ տարբերութեամբ, որ այնտեղ երեւոյթը շատ աւելի տարածուն ու ընդգրկուն է. բոլորովին հազուագիւտ է տրականի կիրարկութիւնը:

Եւ կայ շատ աւելին:

Արեւելահայերէնը ազատօրէն կը թօթափէ բացառական հոլովն ալ. օրինակ՝

--Նա խուսափում էր Մարտիրոսի մասին մի ստոյգ բան ասել (Սերո Խանազատեան):

Ուր արեւմտահայերէնը կը պահանջէ ըսել՝ կը խուսափի ըսելէ (բաց.):

-- Հրաժարուէ՞ր իր զօրքի վրայ կրակողներին պատասխանել («Ազգ», 3-6-16)՝ փոխանակ պատասխանելուց:

-- Արկատիո Երկրորդը դադարել էր պատկանել իր ընտանիքին» (Ռուբէն Յովսէփեան, «Հարիւր տարուան մենութիւն», էջ 260)՝ փոխանակ պատկանելուց:

-- Պաշտպանները խուսափել են այս հարցի վերաբերեալ յատուկ դիրքո-րոշում յայտնել» (Հետք.ամ, 3-9-18)՝ փոխանակ յայտնելուց:

-- Նա խուսափում էր մի ստոյգ բան ասել (ՍԽ)՝ փոխանակ ասելուց:

Արեւմտահայը այս հինգը առանց բացառութեան պիտի գրէր բացառականով: Թէեւ վրէպներ բացառութեան կարգով կրնան պատահիլ. օրինակ՝

--«Օպամա Էրտողանը կը նկատէ միապետական ղեկավար մը, որ կը հրաժարի օգտագործել իր հսկայական բանակը...» («Ազդակ», 12-3-2016, էջ 10):

* * *

Այս բոլոր շեղումները կը պատահին մի՛միայն անորոշ դերբայ խնդիրի պարագային: Եթէ խնդիրը այլ բառ է, օրինակ՝ գոյական, դերանուն, ապա ոչ մէկ շեղում կը նկատուի ընդհանուր հայերէնի մէջ. օրինակ՝

--Կանայք դարձեալ պիտի խուսափին նրանից (Ակսել Բակունց):

--Դժուարութիւնից մի՛ խուսափէք, ինչպէս սատանան խուսափում է կրակից (Սերո Խանազատեան):

--Նա հրաժարուեց իր հարազատ որդուց (Ստ. Մալխասեան):

--Ես միշտ խուսափում էի նրանից (Ստ. Մալխասեան):

Մրցոյթ 162.

***Կէտերը փոխարինէ՛ շնորհիւ կամ հետեւանքով բառերէն մէկով:

---Ձմռան յորդ անձրեւներուն շնորհիւ առատ բերք ունեցանք ամառը:

---Ձմռան յորդ անձրեւներուն հետեւանքով քանդուեցան կարգ մը կամուրջներ:

***Բառ մը իր տեղը չէ. ուղղէ՛ անոր դիրքը.

---Անոնք պայթեցուցին նաեւ քարայրի մը հիւսիսարեւելեան մուտքը:

***Կայ անյարմար բառ մը. գտի՛ր ու փոխարինէ՛ զայն մէկ ուրիշով:

---Թշնամի ուժերը վիրաւորեցին զայն եւ ձգեցին որ մէկ ժամ արիւնաքամուի:

***Վերաշարադասէ՛ ու վերաշեշտէ՛ հետեւեալը.

---Սեղմել ձեռքը միայն անո՛ր, որ կը ճանչնայ մեր անկախութիւնը:

***Դուն ինչպէ՞ս կը շարադրէիր «Արարատ»-ի հետեւեալ գոհարը.

---Թրամփի քայլերէն մէկը պիտի ըլլայ սահմանին փակումը, միւսը՝պատանդ-ներու արձակումը:

Ճիշդ պատասխանած են՝ Գէորգ Եազըճեան (7), Ցոլակ Ապտալեան (5), Վահէ Աբէլեան (6), Գեղամ Խաչատրեան (3), Դանիէլ Թիւֆենքճեան (7), Համբարձում Յարթունեան (8), Եփրեմ Թոքճեան (5), Պերճ Տէր Սաահակեան (5):

Մրցոյթ 163.

***Կէտերը փոխարինէ «զուր» կամ «ի զուր» բառերէն մէկով.

---Մեր մարտիկները... փորձեր կատարեցին պաշտպանելու իրենց դիրքերը:

---Մեր մարտիկները... փորձեցին պաշտպանել իրենց դիրքերը:

***Դուն ինչպէ՞ս կը շարադասես հետեւեալը.

---Դէպի Նախիջեւան միջանցք ստանալու՝ Ատրպէյճանի պահանջը պիտի աւելցնէ զինուած առճակատման վտանգը

*** Բառ մը իր տեղը չէ. սրբագրէ՛ այդ սխալը.

---Բանակը այսուհետեւ նաեւ թիրախ պիտի դարձնէ Հնդկաց ովկիանոսի նաւերը:

***Դուն ինչպէ՞ս կը վերնագրէիր «Արմէնպրէս»-ի հետեւեալ լուրը.

---Հայաստանում այս ձմեռը եղել է վերջին 57 տարիների ամենատաք ձմեռը:

***Արեւմտահայերէնի վերածէ՛ հետեւեալը.

---Իրենք կը զղջան Դիմադրութեան հետ փոխըմբռնումի համայայնագիր ստորագրելու համար: