4.09c
Երեվան
երկ, դկտ 02
Ֆրանսացի պատմաբան Հէրվէ Ժորժըլէն Ֆրանսերէնի թարգմանած է Պոլսահայ վիպագիր Զաւէն Պիպէռեանի «Մրջիւններու Վերջալոյս»ը կոթողական վէպը: «Արեւելք» այս առթիւ հարցազրոյց մը ունեցաւ թարգմանիչին հետ: Թէեւ Զաւէն Պիպէռեանի անունը մեծ ճանաչում չի վայելեր հայկական գրականասէր հանրութեան մօտ սակայն անոր արժէքաւոր գործը կը հաւատանք, որ երկար ժամանակ պիտի հանդիսանայ ուշադրութեան եւ միանագամայն գնահատանքի արժանի ուրոյն գործ: Նշենք, որ Հէրվէ Ժորժըլէն ներկայիս կ'ապրի Ֆրանսա եւ այցելու դասախօս է Աթէնքի մէջ:
- Ի՞նչու յատկապէս Զաւէն Պիպէռեան: Խորքին մէջ ինչն էր, որ ձեզ մղեց Զաւէն Պիպէռեանի «Մրջիւններու Վերջալոյս»ը գործը ֆրանսերէն թարգամանելու:
Հաւնեցայ որ հեղինակը միայն դուրսի թշնամիին վրայ չէր կենդրոնանար այլ ներսիին վրայ: Հայերը միայն իբր զոհ չեն նկարագրուիր: Իրենք ալ իրենց դժոխքը աղուոր ձեւով կը պատրաստեն: Դուրսէն օգնութիւն պէտք չունին: Իմ կեանքս կը լուսաւորէր այս վէպը: Ընտանեկան երջանկութեան գաղափարախօսութիւնը, որ միայն հայկական չէ բայց որ հայերուն քովը զօրաւոր է պարզապէս սուտ է: Պիպէռեան քաջութիւնը ունէր սուտը ցոյց տալու: Վստահ չեմ, որ շատ ընթերցողներ պատրաստ էին այս խեղճ վիճակները ընդունելու: Յետոյ վէպին կառոյցը ընթերցողը արդիւնաբեր ձեւով կը տանի դէպի վերջը որ տեսակ մը համեստ ազատագրութիւն է:
-Փարիզէն ետք, գիրքը ներկայացուեցաւ հեղինակի ծննդավայր՝ Պոլսոյ մէջ: Հանդիպման ներկայ եղաք նաեւ դուք: Պիտի խնդրէինք, որ հակիրճ տողերու մէջ ներկայցնէք ձեր ընդհանուր տպաւորութիւնները Պոլիսէն:
Բաւական պարզ զեկուցում մը եղաւ: Ֆրանսական Անտաոլուի հետազօտութեանց Հաստատութեան հովանաւորութեամբ եւ անոր յարկին տակ : Տնօրէն զիս շատոնց հրաւիրած էր: Առիթ եղաւ: Պիպէռեանի կեանքն ու գոծը ներկայացուցի: Ո՞վ ներկայ էր: Քիչ մարդիկ քանի որ ֆրանսերէն էր ելոյթը – եւ այս լեզուն այսօրուան Պոլսոյ մէջ հազուագիւտ լեզու է: Միջոցառումը տեղի ունեցաւ Յունիսին եւ դպրոցները, համալասրանները արդէն գոց էին: Պոլիս երթալ ինծի համար մեծ հաճոյք կը պատճառեց: Հոն տպաւորութիւն ունիմ որ արեւմտահայ, յոյն, հրեայ արդի թուրք պատմութեան շարունակութեան հետ կապ կը զգացուի, ինչ որ ըստ իս Երեւան կը պակսի:
- Զաւէն Պիպէռեանի անունը շատ քիչերու ծանօթ է յատկապէս Հայաստանի մէջ: Սփիւռքի մէջ եւս անոր անունը ընթերցող լայն հասարակութեան ծանօթ անուն մը չէ: Պիտի խնդրենք, որ խօսիք անոր մասին: Այստեղ կարեւորագոյն հանգամանքը անոր կենսագրական տուեալները չեն այլ անոր բերած արձակին ու յատկապէս վէպին առանձնայատկութիւններն են, որոնց շնորհիւ Պիպէռեան իր ուրոյն տեղը ունեցաւ եւ ունի հայ գրականութեան էջերուն մէջ:
Պիպէռեան ոչ միայն կարեւոր հայ գրող մըն է բայց հետաքրքրական մարդկային միտք եւ գրական տաղանդ մը: 40-ական եւ 50-ական թուականներու մասին Թուրքիոյ մէջ վիճակներուն համար կը հետաքրքրուէր: Այսինքն իր աշխարհը յետ-օսմանեան բազմաժողովրդական Պոլիսն էր: Հարկաւ այս կացութիւնը հայերու շատերուն համար անծանօթ էր եւ նոյնիսկ անոր մասին սորվելու փափաք չկար: Իմ համար ճիշդ հակառակն է: Պիպէռեանի բարդ Պոլիսը հմայքով լեցուն է: Մեծ քաղաքին մէջը իբր օտար ես ալ տեղ պիտի ունենայի ինչ որ Երեւան բնաւ չեմ զգացած: Քիչ գիրքեր գրեց ու հրատարակեց՛ միայն երեք վեպ եւ մէկ հատոր պատմուածքներու, բայց Պիպէռեանի պատումները անմիջապէս կը ճանչնայ ընթերցողը ազգայնամոլ, անուշիկ քրօմոյի ճիշդ հակառակն է: Ճշմարտութիւն ստեղծող հերինակ մըն էր: Օրհան Քէմալի մօտեցումներուն կը նմանին Պիպէռեանի երկերը եւ մասամբ կեանքը: Նոյն ընկերվարական համոզումները երեւելի են բայց Պիպէռեանի գրականութեան մէջ տոկմա չկայ:
-Պոլիսը շատերու կողմէ Սփիւռքէն անջատ մարմին- գաղութ մը կը համարուի ու քիչ չեն անոնք, որ կը մերժեն Պոլիսը Սփիւռք համարել: Ի՞նչ ունիք ըսելիք այս առումով:
Ըսելիքս միայն ատ է: Ուր որ արեւմտահայեր կան, ես թերեւս առիթ պիտի ունենամ մարդկային յարաբերութիւն մը ստեղծել: Արդի Հայաստանը իմ հանդէպ անտարբեր եղած էր մինչեւ հիմա: Շատ քիչ եղած են իսկական հանդիպումներ: Ինծի համար բնական հայերը միւսերուն հետ կ' ապրին, անոնց հետ կը յարաբերին: Ազգային պետութիւնը թերեւս քաղաքական անհրաժեշտ բան մըն է բայց կրնայ ըլլալ որ զիս չի հետաքրքրեր: Բախտի խնդիր է: 4 կան 5 անգամ Հայաստան եղած եմ եւ կապ գրեթէ չեմ հաստատած: Այս տեղը հոգիիս չի խօսիր: Պարզ է: Քննադատութիւն չէ: Իրաւունք չունիմ դատապարտելու: Միայն կ'ըսեմ որ անտեղի կը զգայի հոն: Այսքան:
-Գաղտնիք չէ, որ դուք Ֆրանսացի պատմաբան էք: Ի՞նչն է, պատճառը որ ձեր ուսումասիրութիւններուն առանցքը կը կազմեն հայագիտական հետազօտութիները: Կրնա՞ք այս մասին յաւելեալ պարզաբանումներ տալ:
Մինչեւ հիմա ինքզինքիս կը հարցնեմ, թէ ինչո՞ւ ես զիս այսքան մերձաւոր կը զգամ հայերէն: Թերեւս որովհետեւ ֆրանսական պետութեան սկզբունքներուն ճիշդ հակառակն է ընկերային եւ մշակութային իրականութիւնը: Բազմալեզու, բազմակրօն շրջան մըն է կամ գոնէ էր: Ասիկա զիս կը հմայէ:
- Կը հետեւիք սփիւռքի գրականութեան ընդհանուր հոլովոյթին ու բոլորիս յայտնի է, որ սփիւռքահայ գրականութիւնը բաւական դժուար ճանապարհի մը մէջ է: Ամէնուրէք կը խօսուի Շահնուրեան նահանջին մասին: Ի՞նչ ունիք ըսելիք այս առումով:
Կ'ըսեմ, որ եթէ արեմտահայերը անձնասպան դառնան հոգս չէ: Գոյութիւն ունեցող գրութիւնները ինծի բաւարարէն աւելի են: Ատ է իմ հայկական աշխարհս: Ես արեւմտահայերէնէն առաջ պիտի մեռնիմ: Ինծի համար ինչպէս որ է խեղճ վիճակը բաւ է: Իմ վրաս չեմ առներ արեւմտահայկական դժուարութիւները: Մէկը չխնդրեց: Մէկը ինծի շնորհակալ պիտի չըլլար: Եւ իմ ուժս բան պիտի չփոխէ կացութեան մէջ: Որեւէ արեւմտահայկական քաղաքական խնդիրներէն փրկարար հեռաւորութիւն կը պահեմ:
-Ի՞նչ կը խորհիք արեւմտահայերէնի ապագային մասին: Տրուած ըլլալով, որ տարբեր առիթներով, եւ տարբեր ամպիոններէ քիչ չեն այն արձագանքները, ըստ որոնց արեւմտահայերէնը յայտնուած է մահուան սնարին մէջ: Ու եթէ այդպէս է ինչ կարելի է ընել, որպէսզի կարելի ըլլայ արեւմտահայերէնին ապրելու ու վերապրելու նոր ընթացք մը տալ:
Գիտեմ որ այս թէմայով ոմանք լման եւ յաջող ասպարէզ մը կ' ընեն: Խնդիրը ատ է ինծի համար որ համակրութիւնս ոչ մէկէն չի սպասուիր: Իմ խնդիրս չէ: Ես առիթ ունեցայ արեւմատահայերէնը իբր կենդանի լեզու սորվելու: Այս առիթը օգտագործեցի: 23 տարեկան էի երբ որ այս մթնոլորտին մէջ մտայ: Արհամարհանք չէի զգար որովհետեւ պզտիկ լեզու մըն էր: Մինչ այդ կ' ըսեն որ այս տեսակ հայերէնը արժէք չունի կամ գոյութիւն չունի: Ի՞նչ կ' ուզէք որ ըսեմ: Կամ ծիծաղելի կը գտնեմ քանի որ ես ուրիշ փորձառութիւն ունեցայ կամ այսպիսի խօսքերը ալ սարսափելի ձեւով անձնասպանական կը գտնեմ: Ի վերջոյ Հայերը միւս մարդոց պէս տարօրինակ էակներ են:
Հարցազրոյցը ՝ Սագօ Արեանի
