image

Դուռ, դուր, դուռն. Արմենակ Եղիայեան

Դուռ, դուր, դուռն. Արմենակ  Եղիայեան

   Ասոնց առաջինը՝ դուռ, աշխարհաբար է: Առայժմ մէկդի կը ձգեմ զայն, քիչ անդին վերադառնալու համար անոր:  Իսկ միւս երկուքը գրաբար են:

         Ուրեմն, չզարմանանք, գրաբարը  ունէր երկու եզր՝ դուր եւ դուռն:

         Ըստ Հրաչեայ Աճառեանի՝ սհզբնաձեւն է դուր՝ առանց  «ն»-ի, եւ իրօք ալ ան կը մէջբերէ հնդեւրոպական բազմաթիւ լեզուներ, որոնց ոչ մէկուն մէջ կը գտնենք բառավերջի «ն»  բաղաձայնը. զանց կ’ընեմ լեզուներու անունները, կու տամ միայն  բառերը.  այսպէս՝ dar, dvar, der, udor, thura, dere,  daur, durys, duris, douris, duru, dor, door եւ այլն:      

         Նմանապէս  ըստ Աճառեանի՝  հնդեւրոպական մայր լեզուի մէջ  ան   dhur էր, որուն այնքան մօտ է մեր դուր-ը: 

         Ծանօթ.–  Պէտք չէ այս բառը շփոթել  այն դուր-ով, որ ատաղձագործական սարք մըն է եւ կը ծառայէ փայտը փորելու կամ յղկելու. կը կոչուի նաեւ կտրոց, շաղափ, քերիչ: Պետրոս Դուրեանի մականունը այս արմատով կազմուած է:

         Դուր-ը  դուրք յոգնակի ձեւով   գոյատեւած է գրաբարի մէջ եւս. զայն բազմիցս կը գտնենք, օրինակ, Աստուածաշունչի մէջ: Հոլովներն են՝

                  Ուղղ.         դուրք

                  Հայց.    զդուրս

                  Սեռկ.          դրաց

                  Տրակ.          դրաց

                  Բաց.           ի դրաց

                  Գործ.   դրօք

                  Ներգ.         ի դուրս

         Օրինակներ՝

         --Եւ դուրք տանն ներքնոյ ի սրբութիւն  սրբութեանցն... (2Մնացորդաց, 4/22):

         --Փակեաց զդուրս վերնատանն ընդդէմ նորա... (Դատաւորաց, 3/23):

         ---Ի բաց թաւալեցոյց  զվէմն ի դրաց  անտի... (Մատթէոս, 28/2):

             --Գայ Յիսուս դրօքն փակելովք եւ եկաց ի մէջ... (Յովհաննու, 20/26):                         

         Այս սկզբնաձեւ յոգնակին է որ տուած է կարգ մը բառեր, որոնք մինչեւ այսօր կը կիրարկուին, ինչպէս՝  դուրս (զդուրս),  դրացի (ի դրաց )եւ դրկից:

         Ահա այս  է, որ հետագային օժտուած է բառավերջի  անկայուն «ն» բաղաձանով մը,– ինչպէս շատ ուրիշ բառեր,–  եւ տուած  է դուռն տարբերակը, որ իր ատենին շատ աւելի կենսունակ եղած է[1]. ասոր հոլովներն են՝

                  Ուղղ. դուռն                 դրունք

                  Հայց.     զդուռն   զդրունս

                  Սեռ.     դրան                դրանց

                  Տրակ.   դրան                դրանց

                  Բաց.     ի դրանէ           ի դրանց

                  Գործ.    դրամբ              դրամբք

                          Ներգ.    ի դուռն             ի դրունս

             Ինչպէս կը նկատէք, դուռն ձեւի պարագային տուինք հոլովական լման յարացոյցը՝ եզակի եւ յոգնակի, մինչ դուր տարբերակի միայն յոգնակի յարացոյցը տուինք: Այս ուղղութեամբ  Աճառեան կ’ըսէ, որ  դուր սկզբնաձեւը  միայն յոգնակի կիրարկուած է, իսկ հետագային  «ն» մը առնելով դարձած է դուռն, իսկ այս վերջինը ունեցած է եզակի եւ յոգնակի ամբողջական յարացոյցը:  Անշուշտ յետնորդներուս համար  դժուար է ըմբռնել, որ եզակի դուր սկզբնաձեւը հոլովում չունենայ, ըլլալիք բա՞ն է: Մեր հեռաւոր նախնիները լեզուական ի՞նչ հնարներու կը դիմէին   եզակի  դուր-ը  մատնանշելու համար խօսքի մէջ: Չեմ գիտեր, առեղծուած մըն է: Փորձեցէք ձեր կեանքը շարունակել առանց հոլովելու դուռ եզակի գոյականը, եւ պիտի անդրադառնաք, թէ ինչպիսի դժոխային կացութեան մը մատնուած էք:

         Այսուհանդերձ մինչեւ այսօր տիրող է ա՛յս  մեկնաբանութիւնը, եւ այս մեկնաբանութեան հիմամբ ալ շարադրուած են գրաբարի  դասագիրքերը:

 *   *   *

             Եզակի դուռն բառին հոլովաձեւերը, ինչպէս նկատելի է, կը տարուբերին  ռ-ի եւ ր-ի միջեւ: Ռ կը հանդիպի հոն, ուր  իրեն կը յաջորդէ  «ն» բաղաձայնը (դուռն, զդուռն), ր կը հանդիպի հոն, ուր այդ «ն» բաղաձայնը կը հեռանայ (մնացեալ բոլորը): Այս այսպէս է, քանի որ  այդ «ն» բաղաձայնն է, որ հայուն բերանը կը մղէ արտասանելու ռ, եւ գրութիւնն ալ կը հետեւի արտասանութեան: Երբ այդ մերձաւորութիւնը կը խզուի, բառս կը վերադառնայ իր հնդեւրոպական նախաձեւին: Մեր լեզուն շատ ուրիշ ընթերցողին ծանօթ նման օրինակներ կը հայթայթէ: Ուրեմն չեմ ծանրանար:

         Կ’անցնիմ աշխարհաբարին:

         Այստեղ բառը անցած է դուռ ձեւով, ուրեմն ոչ դուր, ոչ դուռն:

         Աշխարհաբարի մէջ  ռ>ր հնչիւնափոխական ոչ մէկ օրէնք կը գործէ:

         Այս իրողութիւնը շատ լաւ ըմբռնած են արեւմտահայ  կարգ մը  տաղանդաւոր լեզուաբան-բանասէրներ, ինչպէս՝ Յովհաննէս Զոհրապեանը, Արսէն Բագրատունին, Արսէն Այտընեանը եւ ուրիշներ, որոնք բոլորն ալ աշախարհաբարը կը գրէին առանց հնչիւնափոխութեան, այսինքն՝ դուռ-դռան-դուռէն-դուռով:

         Այտընեան մինչեւ իսկ  յատուկ թելադրանք ըրած է իր «Քննական քերականութիւն»-ին մէջ, որ  աշխարհաբարի մէջ չկատարուին  այդ հնչիւնափոխութիւնները.  Այտընեան միայն դուռ-ը նկատի չունէր, այլ նաեւ ՝ ամառ, ձմեռ, լեռ եւ մատուռ, որոնք միասնաբար զոհ դարձան աշխարհաբարի հետագայ հեղինակներու անձեռնհասութեան:

         Արդարեւ,  նուազ օժտուած հեղինակներ հետագային, չըմբռնելով գրաբարի ու աշախարհաբարի միջեւ   տարբերութիւնը  եւ առանց որեւէ սերտողութեան, մեքենաբար ընդօրիանկեցին գրաբարեան յարացոյցը եւ զայն պատուաստեցին  աշխարհաբարին: Եւ այդ սխալ  աւանդոյթն է որ տիրապետեց ու այսօր ալ կը տիրապետէ արեւմտահայոց մեծամասնութեան քով. այսինքն՝ դուռ կու տայ՝  դրան, այնպէս         ալ՝ ամառ-ամրան, ձմեռ-ձմրան, լեռ-լերան, մատուռ-մատրան:

         Ասոնց մէջ ամէնէն ծիծաղելին լերան ձեւն է:

         Պահ մը ըսենք, թէ դրան, ամրան, ձմրան, մատրան գրաբարի հետեւողութեամբ առնուած են,–  սակայն լերան-ը գրաբար ալ չէ: Գրաբարը կը հոլովէր՝ լեառն-լերին  եւ ոչ թէ լերան: Հապա  որո՞ւ խելապատիկէն  բուսած է այս վերջինը եւ ի՞նչ հիմնաւորումով: Ոչ ոք գիտէ, ոչ ոք գիտնալու եւ հաշիւ պահանջելու տրամադրութիւն ունի, սակայն  այդ այլանդակութիւնը կը յարատեւէ. անով հետաքրքրուած չեն առաջին հերթին մեր կրթական մարմինները, որոնց թոյլատրած դասագիրքերուն մէջ հանգիստ բազմած է այս  անդէմ ու անդիմագիծ ուրուականը:

                                                                                  *  *   *

         Վերջին նկատողութիւն մըն ալ:

         Արդի արեւմտահայը դուռ բառը կը տնտեսէ  այլազան ձեւերով:

         ---Եզակին սեռականը՝       դռան,   դուռին

         ---Եզակի բացառականը՝   դուռէն, դռնէն, դուռնէն

         ---Եզակի գործիականը՝     դուռով,  դռնով (այս վերջինը նահանջի մէջ է) 

       Այստեղ ըմբռնելի եւ  հանդուրժելի  են սեռականի զոյգ ձեւերը, ինչպէս նաեւ գործիականի զոյգ ձեւերը, որոնց առաջինները  կը յարին աշխարհաբարին, երկրորդները՝ գրաբարին: Բացառականի մէջ ընդունելի են առաջին երկուքը՝ դուռէն, դռնէն՝ նոյն հիմնաւորումով, իսկ մերժելի է դուռնէն-ը, որ ոչ աշխարհաբարին, ոչ ալ գրաբարին կը յարի, այլ խօսքով՝ ոչ մէկ ենթահող ունի հայերէնի մէջ:

         Գալով յոգնակիին՝ այստեղ կը գտնենք.

         ---Ուղղականի մէջ՝          դուռեր, դռներ, դուրներ

         ---Սերականի մէջ՝           դուռերու, դռներու, դուռներու

         ---Բացառականի մէջ՝     դուռերէ, դռներէ, դուռներէ

         ---Գործիականի մէջ՝       դուռերով, դռներով, դուռներով

         Առաջին ներկու ձեւերը ընդունելի են բոլոր շարքերուն մէջ,– եւ նոյն հիմնաւորումով,– մերժելի են վերջինները, որոնք խառնակ  հոլովներ են եւ խորթ են  հայերէնին              

 

 

          Արմենակ  Եղիայեան                                                       

 

 



[1] Աստուածաշունչի մէջ 716 անգամ գործածուած է դուռ բառը. ասոնց հազիւ 10-15-ը  դուր-ը ունին իբրեւ սկզբնաձեւ, մնացեալինը դուռն  է: